IRT Wrocław - irt.wroc.pl

1 Wrocław Maj 2021 / Květen 2021 Partnerzy projektu / Partneři projektu Województwo Dolnośląskie – Instytut Rozwoju Terytorialnego / Dolnoslezské vojvodství – Institut Místního Rozvoje Uniwersytet Palackiego w Ołomuńcu / Univerzita Palackého v Olomouci Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej NOVUM / Evropské seskupení pro územní spolupráci NOVUM Koordynator projektu IRT / Koordinátor projektu IRT: Katarzyna Acedońska, Ewelina Czuksanow Redakcja naukowa / Vědecký redaktor: Dr hab. inż. arch. Magdalena Belof Recenzent / Recenzent: Prof. dr hab. inż. arch. Elżbieta Przesmycka Tłumaczenie / Překlad: Centrum Szkoleniowym IDEA Group Sp. z o.o. Wydawca / Vydavatel Iwona Kuc Korekta językowa i redakcja / jazykové korektury a redakce: język polski / polština – Monika Baranowska język czeski / čeština – Centrum Szkoleniowym IDEA Group Sp. z o.o., Zdeněk Szczyrba Skład i łamanie tekstu / Sazba a zalomení textu: Łukasz Piotrowski Fotografie wykorzystane na okładce / Fotografie použité na obálce: Romuald M. Sołdek, Katarzyna Acedońska Wydawnictwo / Nakladatelství: Difin Sp. z o.o. Druk / Tisk: Fabryka Druku Nadruk / Přetisk: 200 sztuk / 200 kusů Egzemplarz bezpłatny / Výtisk zdarma Publikacja wydana w ramach projektu „Lecznictwo uzdrowiskowe na pograniczu czesko-polskim i jego wkład w rozwój regionalny – Spa 4 Development“ współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu INTERREG V-A Republika Czeska – Polska. Publikace je vydána v rámci projektu „Lázeňství v česko-polském pohraničí a jeho přínos pro regionální rozvoj - Spa 4 Development“, který je spolufinancován Evropskou unií z prostředků Evropského fondu pro regionální rozvoj v rámci Programu Interreg V-A Česká republika-Polsko. Spis treści Obsah Spis treści / Obsah 1. Wprowadzenie Úvod 7 Bartosz Bartniczak, Miroslav Vlasák 2. Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní 9 Magdalena Belof 3. Dobre praktyki zarządzania gminą uzdrowiskową Příklady dobré praxe pro řízení lázeňských obcí 25 Katarzyna Acedońska 4. Management kulturního dědictví v lázních a lázeňských místech na územích česko-polského pohraničí Zarządzanie dziedzictwem kulturowym w uzdrowiskach i sanatoriach na pograniczu czesko-polskim 40 Kristýna Křištofová, Irena Smolová 5. Kształtowanie przestrzeni w uzdrowiskach w oparciu o zapisy uchwały krajobrazowej na przykładzie uzdrowisk Kotliny Kłodzkiej Plánování prostoru v lázeňských místech s ohledem na krajinný ráz na příkladu lázeňských míst v Kladské kotlině 46 Diana Dryglas, Magdalena Meller 6. Wybrane problemy rewitalizacji i adaptacji zabytkowych obiektów użyteczności publicznej w uzdrowisku – studium przypadku na przykładzie Domu Zdrojowego i stacji kolejowej w Lądku-Zdroju  Vybrané problémy revitalizace a adaptace historických veřejných budov v lázních – případová studie na základě dvorany s prameny a nádraží v Lądku-Zdroju 52 Zbigniew Tyczyński 7. Vodní zdroje a jejich ochrana v České Republice Ochrona zasobów wodnych w Republice Czeskiej 60 Kristýna Křištofová, Irena Smolová 8. Wspomaganie decyzji w zarządzaniu środowiskiem w uzdrowiskach Podpora rozhodování při správě životního prostředí v lázních Małgorzata Markowska, Mariusz Kruczek, Paweł Łabaj 67 Spis treści Obsah   9. W  ybrane elementy polityki regionalnej dla poprawy jakości powietrza w miejscowościach uzdrowiskowych województwa dolnośląskiego  Vybrané prvky regionální politiky při zlepšování kvality ovzduší v lázních Dolnoslezského vojvodství 75 Maciej Zathey 10. Uzdrowiskowość – subiektywna próba diagnozy Lázeňství – subjektivní pokus o diagnózu 82 Paweł Skrzywanek 11. Obnova lázní na česko-polském pohraničí – případová studie lázní Náchod-Běloves 90 Odtworzenie uzdrowiska na pograniczu polsko-czeskim – studium przypadku Náchod-Běloves Irena Smolová 12. Sokołowsko. Stymulowanie rozwoju niezwykłej miejscowości posanatoryjnej Sokolovsko. Stimulace rozvoje mimořádného bývalého sanatoria 95 Tomasz Ossowicz 13. Nowoczesne oblicze uzdrowiska na przykładzie wsi Gorzanów Moderní tvář lázní, na příkladu obce Gorzanów 103 Emilia Kopeć, Kinga Kowalska 14. Možnosti rozvoje sektoru lázeňství s využitím principů meziobecní spolupráce Możliwości rozwoju sektora uzdrowiskowego z wykorzystaniem zasad współpracy międzygminnej 108 Pavel Roubínek 15. Wpływ globalnych trendów w turystyce i lecznictwie na kształtowanie oferty uzdrowiskowej 117 Dopad globálních trendů v cestovním ruchu a lázeňské péči na tvorbě lázeňské nabídky Małgorzata Januszewska, Mirosław Januszewski 16. Janské Lázně – státní lázně ve centrum cestovního ruchu v Krkonoších Jańskie Łaźnie – państwowe uzdrowisko w turystycznym centrum Karkonoszy 125 Kateřina Kaufmannová, Irena Smolová 17. Multimodalna dostępność transportowa uzdrowisk pogranicza Polski i Czech Multimodální dopravní dostupnost lázní v pohraničí Polska a České republiky 133 Michał Małysz, Przemysław Tomczak 18. Jesenické prameny a jejich obnova Odnowa jesenickich źródeł Pavel Roubínek 140 Wprowadzenie Úvod Bartosz Bartniczak, Miroslav Vlasák Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej NOVUM z o.o. Evropské seskupení pro územní spolupráci NOVUM s r.o. 1. Wprowadzenie Úvod Szanowni Państwo, Dámy a pánové, przez ostatnie trzy lata Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej NOVUM wraz z partnerami – Instytutem Rozwoju Terytorialnego z Wrocławia oraz Uniwersytetem Palackiego z Ołomuńca – realizowało projekt „Lecznictwo uzdrowiskowe na pograniczu czesko-polskim i jego wkład w rozwój regionalny – Spa 4 Development”. Projekt był współfinansowany ze środków Programu Interreg V-A Republika Czeska-Polska. Evropské seskupení pro územní spolupráci Novum společně s partnery, kterými jsou Institut pro územní rozvoj ve Vratislavi a Univerzita Palackého v Olomouci, realizovalo v období posledních tří let projekt „Lázeňství v česko-polském pohraničí a jeho vliv na regionální rozvoj – Spa 4 Development“. Tento projekt byl spolufinancován z programu Interreg V-A Česká republika – Polsko. W ramach projektu udało się zrealizować wiele przedsięwzięć. Przez cały czas trwania projektu organizowane były spotkania ekspertów, podczas których rozmawiano o najważniejszych problemach dotyczących funkcjonowania uzdrowisk. Dzięki udziałowi ekspertów z Polski oraz Czech możliwe było poznanie rozwiązań stosownych w obu krajach. Wśród poruszanych tematów znalazły się m.in. podstawy prawne i finansowe funkcjonowania uzdrowisk, ich dostępność transportowa czy też znaczenie terenów zielonych dla obszarów uzdrowiskowych. V rámci projektu se podařilo uskutečnit řadu předsevzetí. Po celou dobu realizace projektu probíhala setkání expertů, kteří jednali o nejvýznamnějších problémech souvisejících s fungováním lázní. Díky účasti expertů z České republiky a Polska bylo možné seznámit se s řešeními, která jsou aplikována v obou zemích. Jednalo se mimo jiné o legislativní a finanční rámce fungování lázní, jejich dopravní dostupnost a význam zeleně v lázeňských místech. 7 Wprowadzenie Úvod Efektem prac zespołu projektowego jest opracowanie Atlasu uzdrowisk polsko-czeskiego pogranicza. Zawiera on mapy tematyczne i profile wszystkich miejscowości uzdrowiskowych z obszaru wsparcia programu Interreg V-A Republika CzeskaPolska. Wśród map tematycznych znajdują się m.in. mapy z liczbą miejsc noclegowych, liczbą gości i strukturą kuracjuszy, typologią uzdrowisk z historycznymi miejscowościami uzdrowiskowymi i nieistniejącymi już uzdrowiskami, ścieżkami rowerowymi i ważnymi szlakami turystycznymi, a także ogólną dostępnością transportową miejscowości uzdrowiskowych. Atlas będzie mógł być wykorzystywany przez przedstawicieli gmin uzdrowiskowych, przedsiębiorstwa uzdrowiskowe, a także wszystkich zainteresowanych działalnością uzdrowiskową. Výsledkem činnosti projektového týmu je zpracování Atlasu lázní česko-polského příhraničí. Obsahuje tematické mapy a profily všech lázeňských míst z území podporovaného programem Interreg V-A Česká republika – Polsko. Mezi tematickými mapami jsou mimo jiné mapy lůžkových kapacit, návštěvnosti a struktury návštěvníků lázní, typologie lázní, historických lázeňských míst a zaniklých lázní, cyklotras a významných turistických tras a také mapy prezentující všeobecnou dopravní dostupnost lázeňských míst. Atlas mohou využívat představitelé lázeňských obcí, lázeňských podniků a také všichni další zájemci o lázeňskou činnost. Kolejnym efektem projektu jest niniejsza monografia dotycząca dobrych praktyk w zarządzaniu uzdrowiskami. Dobre praktyki zostały opracowane przez ekspertów polskich oraz czeskich. Dotyczą one zarządzania dziedzictwem kulturowym, relacji pomiędzy turystyką a lecznictwem oraz planowania przestrzennego na obszarach uzdrowiskowych. Dalším výsledkem projektu je tato monografie, věnována příkladům dobré praxe v oblasti řízení lázní. Příklady dobré praxe zpracoval tým expertů z české a polské strany. Týkají se spráy kulturního dědictví, relací mezi cestovním ruchem a lázeňstvím a také územního plánování v lázeňských regionech. Realizacja projektu przypadła na bardzo trudny okres. Wybuch pandemii, zamknięcie granic, ograniczenia w przemieszczaniu wpłynęły także na funkcjonowanie uzdrowisk. Ważnym aspektem współpracy w ramach projektu stała się zatem wymiana doświadczeń dotyczących funkcjonowania uzdrowisk w okresie pandemii. Zorganizowane spotkania online umożliwiły wymianę informacji, wypracowanie rozwiązań, które pozwolą powrócić lecznictwu uzdrowiskowemu do normalności. Projekt byl realizován ve velmi náročné době. Lázeňská činnost byla totiž velmi ovlivněna pandemií, uzavřením hranic a omezením pohybu. Významnou součástí spolupráce v rámci projektu se tak stala výměna zkušeností souvisejících s fungováním lázní v době pandemie. Na uskutečněných „on-line” setkáních bylo možně sdílet informace a vypracovat řešení, která lázním dovolí vrátit se do normálního režimu fungování. Dziękujemy wszystkim, którzy uczestniczyli w naszym projekcie. Jego realizacja pokazała, że poruszana problematyka jest bardzo ważna dla naszego pogranicza. Mamy nadzieję, że w następnych latach będziemy mogli w ramach kolejnych projektów kontynuować te współpracę. Děkujeme všem, kteří se našeho projektu účastnili. Jeho realizace ukázala, že je probíraná problematika pro naše příhraničí velice důležitá. Doufáme, že v následujících letech budeme moci v rámci dalších projektů v naší spolupráci pokračovat. 8 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní Magdalena Belof Instytut Rozwoju Terytorialnego / Politechnika Wrocławska Wydział Architektury Institut Místního Rozvoje / Vratislavská Univerzita vědy a Technologie Fakulta Architektura 2. Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní Współczesna definicja uzdrowiska nie jest jednoznaczna. W krajach Unii Europejskiej nie została ona ujednolicona. Uzdrowisko może zatem oznaczać zarówno jednostkę terytorialną (np. w Polsce), jak i pojedyncze przedsiębiorstwo świadczące usługi medyczne oparte na surowcach leczniczych. Na poziomie Unii Europejskiej uregulowane są jedynie nieliczne aspekty dotyczące uzdrowisk, obejmujące niektóre kwestie odnoszące się do lecznictwa uzdrowiskowego [Dyrektywa 2011/24/UE] produktów medycznych [Dyrektywa 2001/83/WE] czy gospodarowania i ochrony naturalnych wód mineralnych [Dyrektywa 2009/54/WE]. Uzdrowisk dotyczą także regulacje traktatowe odnoszące się w bardzo szerokim ujęciu do konkurencyjności i pomocy państwa dla podmiotów świadczących usługi, również te związane ze zdrowiem człowieka. Současná definice lázní není jednoznačná. V zemích Evropské unie není definice standardizována proto může lázeňské středisko znamenat jak územní jednotku (např. v Polsku), ale také samostatný podnik poskytující lékařské služby založené na léčivých surovinách. Na úrovni Evropské unie je upraveno pouze několik aspektů týkajících se lázeňství, včetně některých otázek souvisejících s lázeňskou léčbou [směrnice 2011/24/EU], léčivých přípravků [směrnice 2001/83/ES] nebo správy a ochrany přírodních minerálních vod [směrnice 2009/54/ES]. Na lázeňská střediska se rovněž vztahují nařízení úmluvy týkající se velmi široce chápané konkureceschopnosti a státní podpory pro subjekty poskytující služby, včetně těch týkajících se lidského zdraví. Konsekwencją braku wspólnej, europejskiej definicji uzdrowiska jest m.in. brak ujednoliconych ram prawnych określających jego status, w tym zasady certyfikacji. Kwestia ta pozostaje w sferze Nedostatek společné evropské definice pro lázně vede mimo jiné k tomu, že neexistuje jednotný právní rámec definující jejich status, včetně zásad certifikace. Tato otázka zůstává ve sféře 9 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní autonomicznych regulacji poszczególnych państw. Istnieją tu znaczące rozbieżności – w niektórych państwach „uzdrowisko” rozumiane jest jako jednostka terytorialna (lub jej wydzielona część), posiadająca szczególny status, dla którego uzyskania i utrzymania muszą być spełnione określone warunki, w tym również dotyczące zagospodarowania przestrzennego. Gdzie indziej termin ten oznacza nawet pojedyncze przedsiębiorstwo świadczące usługi zdrowotne, w oparciu o surowce i zasoby naturalne (woda, klimat, borowina itp.), a status nadawany jest poprzez pryzmat profilu świadczonych usług. Niekiedy – w tym także w przypadku zarówno Polski, jak i Czech – termin „uzdrowisko” stosowany jest zamiennie, w odniesieniu do miejscowości (lub obszaru) i przedsiębiorstwa świadczącego określne usługi lecznicze. Ten dualizm odzwierciedla m.in. istnienie (po obu stronach granicy) odrębnych organizacji zrzeszających gminy uzdrowiskowe i przedsiębiorstwa uzdrowiskowe. Po stronie polskiej to: Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP oraz stowarzyszenie Unia Uzdrowisk Polskich, którego członkami są osoby fizyczne i prawne, prowadzące działalność w sektorze ochrony zdrowia, w tym szczególnie w zakresie lecznictwa uzdrowiskowego i turystyki zdrowotnej. Odpowiednio po stronie czeskiej funkcjonują: Związek miast uzdrowiskowych Republiki Czeskiej (Sdružení lázeňských míst České Republiky) oraz Związek Uzdrowisk (Svaz léčebných lázní – SLL), skupiający przedsiębiorstwa. autonomních regulací jednotlivých států. Existují zde značné rozdíly – v některých zemích jsou lázně“ chápány jako územní jednotky (nebo její specifická část) se zvláštním statusem, k jehož získání a udržení musí být splněny určité podmínky, včetně podmínek týkajících se územního rozvoje. Jinde se tímto pojmem označuje dokonce jeden podnik poskytující zdravotní služby na základě surovin a přírodních zdrojů (voda, klima atd.) a status je dán profilem poskytovaných služeb. Někdy v tomto případě v Polsku i v České republice – se termín „lázně“ používá zaměnitelně, a to jak pro označení lokality (nebo oblasti), tak pro označení podniku poskytujícího specifické léčebné služby. Tento dualismus se projevuje mimo jiné tím, že po obou stranách hranice existují samostatné organizace sdružující lázeňská místa a lázeňských společností. Na polské straně jsou to Sdružení lázeňských obcí Polské republiky a sdružení s názvem Svaz polských lázní, jehož členy jsou fyzické a právnické osoby provozující činnost v oblasti zdravotnictví, zejména v oblasti lázeňské léčby a zdravotní turistiky. Na české straně jde o Sdružení lázeňských míst České republiky a Svaz léčebných lázní (SLL), který sdružuje lázeňské společnosti. Na obszarze Europy Środkowej, w tym także na dzisiejszych obszarach pogranicza Polski i Czech, lecznictwo uzdrowiskowe rozwijało się od końca XVIII w. (choć właściwości lecznicze niektórych wód znane są od średniowiecza), osiągając szczytową popularność w 2. połowie XIX i na pocz. XX w. Uzdrowiska powstawały na tym obszarze, bazując na bogatych złożach wód leczniczych (mineralnych i termalnych), a także na prozdrowotnych właściwościach górskiego i podgórskiego klimatu. Na ten okres przypada rozkwit miejscowości, z których wiele do dziś kontynuuje tradycje lecznictwa uzdrowiskowego. W części z nich sektor ten zdominował lokalny rynek pracy i stał się ich niemal wyłączną bazą ekonomiczną. Charakter uzdrowiskowy tych miejscowości wpłynął na rozwój funkcjonalno-przestrzenny, który musiał być dostosowany do potrzeb Ve střední Evropě, včetně dnešního polsko-českého pohraničí, se lázeňství rozvíjelo od konce 18. století (i když léčivé účinky některých vod byly známy již od středověku) a největší popularity dosáhlo v druhé polovině 19. století a na počátku 20. století. Lázně byly v oblasti založeny na základě bohatých nalezišť léčivých vod (minerálních a termálních) a také na základě zdraví prospěšných vlastností horského a podhorského klimatu. V tomto období došlo k rozkvětu mnoha lokalit, z nichž mnohé pokračují v tradici lázeňství dodnes. Pro řadu z nich je toto odvětví dominantní na místním trhu práce a stalo se jejich téměř výhradní ekonomickou základnou. Charakter lázní měl vliv na funkční a územní rozvoj, který musel být přizpůsoben potřebám pacientů, rekreantů a prvních turistů, a to v případě rozvoje atraktivních pěších zón a volnočasové a rekreační infrastruktury včetně např. fontán, koncertních 10 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní kuracjuszy, osób wypoczywających i pierwszych turystów, zapewniając im obecność atrakcyjnych terenów spacerowych i zewnętrznej infrastruktury wypoczynkowo-rekreacyjnej, w tym m.in. fontann, muszli koncertowych, pergoli, oranżerii itp. Uzdrowiska tego obszaru wykształciły także specyficzne wzorce architektoniczne dla obiektów służących kuracjuszom. Obok charakterystycznych obiektów leczniczych i pensjonatowych powstawały duże kubaturowo obiekty użyteczności publicznej o prestiżowym charakterze (pijalnie wód, hale spacerowe, sale koncertowe, teatry zdrojowe itp.) Dziś, w wielu miejscowościach, gdzie lecznictwo uzdrowiskowe ma długie tradycje historyczne, układy urbanistyczne wraz z zielenią, a także wiele pojedynczych obiektów podlega ochronie jako elementy materialnego dziedzictwa, nierzadko o wielkiej wartości. mušlí, pergol, oranžerií atd. Lázně v této oblasti mají rovněž vyvinuté specifické architektonické vzory pro objekty sloužící lázeňským hostům. Kromě typických léčebných objektů a penzionů zde vznikaly i velké veřejně prospěšné stavby prestižního charakteru (promenády, koncertní sály, lázeňská divadla apod.). V mnoha lokalitách, kde má lázeňství dlouhou historickou tradici, jsou dnes urbanistické systémy včetně zeleně, a také řada jednotlivých objektů chráneny jako prvky hmotného dědictví, často velmi vysoké hodnoty. Zarządzanie uzdrowiskiem jest problemem niezwykle złożonym. Pierwsze XIX-wieczne uzdrowiska były w większości własnością prywatną, gdzie w jednych rękach skupiały się decyzje o użytkowaniu źródeł, zagospodarowaniu terenu, nowych inwestycjach itp. Ten model nie wytrzymał prób czasu i dziś, nawet gdy uzdrowiska wracają – po okresie nacjonalizacji – w ręce prywatne, to nie oznacza już w warunkach demokracji pełnej dowolności w gospodarowaniu zasobami. Obecnie kwestie dotyczące zagospodarowania przestrzennego, infrastruktury, ochrony dziedzictwa i środowiska naturalnego, a także warunków koncesji na wykorzystanie wód określają złożone regulacje prawne. Zatem prywatny podmiot staje się jednym z wielu interesariuszy w debacie o zarządzaniu uzdrowiskiem, które postrzegane jest jako swoiste dobro wspólne. Správa lázní je dnes mimořádně složitou problematikou. První lázně 19. století byly většinou v soukromém vlastnictví, kde se rozhodování o využití pramenů, rozvoji území, nových investicích atd. soustředilo do jedněch rukou. Tento model dlouho nevydržel zkoušky času a dnes, i když se lázně po znárodnění vracejí do soukromých rukou, neznamená to úplnou svobodu v hospodaření se zdroji. Otázky územního rozvoje, infrastruktury, památkové péče a ochrany životního prostředí, jakož i podmínky koncesí na užívání vody jsou dnes určovány složitými právními předpisy. Soukromý subjekt se tak stává jednou z mnoha zúčastněných stran v diskusi o správě lázní, které jsou vnímány jako druh národního bohatství. W Polsce pierwszym aktem prawnym regulującym funkcjonowanie uzdrowisk była Ustawa z dnia 23 marca 1922 r. o uzdrowiskach [Ustawa, 1922]. Jej celem było uregulowanie zasad gospodarowania w uzdrowiskach, z których tylko nieliczne należały do państwa lub gminy, a pozostałe były własnością prywatną, w tym m.in. spółek lekarskich czy kas chorych. Były to kurorty nastawione głównie na zysk, a idea ich udostępnienia szerszej społeczności w celach prozdrowotnych i prewencyjnych zaczynała dopiero raczkować przy wsparciu społeczników i lekarzy [Przesmycka, 2019]. Ustawa V Polsku byl prvním právním předpisem upravujícím fungování lázní zákon o lázních z 23. března 1922 [Zákon, 1922]. Jeho cílem bylo upravit zásady hospodaření v lázních, z nichž jen některé patřily státu nebo městu a ostatní byly v soukromém vlastnictví, mimo jiné zdravotnických společností nebo zdravotních pojišťoven. Jednalo se převážně o ziskově orientovaná střediska a myšlenka jejich zpřístupnění širší veřejnosti pro účely podpory zdraví a prevence se začala prosazovat až s podporou sociálních aktivistů a lékařů [Przesmycka, 2019]. Zákon mimo jiné zavedl status 11 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní ustanawiała m.in. status „uzdrowisk użyteczności publicznej”, które musiały spełniać specyficzne wymogi dotyczące ich rozwoju i organizacji, lecz w zamian mogły otrzymywać pomoc finansową Skarbu Państwa przy realizacji urządzeń zdrowotnych [Ustawa, 1922, art. 5,7]. Co ciekawe, ustawa stanowiła, że „Uzdrowiska mogą być uznane za posiadające charakter użyteczności publicznej […] niezależnie od tego, skąd wyjdzie inicjatywa w tej sprawie” [Ustawa, 1922, art. 3]. Oznaczało to, że inicjatorami starań o uzyskanie statusu uzdrowiska użyteczności publicznej mogły być także osoby fizyczne i prawne. W ten sposób stworzono możliwość interwencji (opieki) państwa nad cennymi zasobami. „veřejně prospěšných lázní“, které musely splňovat specifické požadavky na svůj rozvoj a organizaci, ale na oplátku mohly získat finanční podporu ze státní pokladny na realizaci zdravotnických zařízení [Zákon 1922, čl. 5,7]. Zajímavostí je této zákonné úpravy je následující „Lázním lze přiznat charakter veřejně prospěšné služby [...] bez ohledu na to, odkud iniciativa v této věci pochází“ [Zákon 1922, čl. 3]. To znamená, že iniciátory snahy o získání statutu veřejně prospěšného lázeňského místa mohou být rovněž fyzické nebo právnické osoby. Tímto způsobem vznikla možnost dozoru (péče) státu nad cennými zdroji. Na uzdrowiska, którym przyznano charakter użyteczności publicznej, nałożono obowiązek posiadania własnego statutu oraz tzw. planu zabudowania (regulacyjnego). Statut określał m.in.: granice uzdrowiska, granice okręgów ochronnych (sanitarnego i górniczego) oraz organizację komisji uzdrowiskowej powołanej do zarządzania szeroko rozumianym rozwojem uzdrowiska. Ustawa zalecała, aby granice uzdrowiska, o ile to możliwe, pokrywały się z granicami jednostki administracyjnej (gminy, gromady), w obrębie której się znajdowało. Jednakże dopuszczone było utworzenie oddzielnego związku komunalnego w specyficznych sytuacjach położenia, np. na pograniczu kilku gmin [Ustawa, 1922, art. 11]. Do uchwalenia wspomnianego planu zabudowania miejscowości uzdrowiskowe były zobowiązane zaledwie w ciągu roku od daty przyznania im statusu uzdrowiska użyteczności publicznej. W planie „winny być ustanowione miejscowe przepisy budowlane, normujące warunki i zasady wznoszenia, przebudowy i urządzenia budynków i zakładów użyteczności publicznej w obrębie tegoż, przy równoczesnym uwzględnieniu przepisów drogowych oraz przepisów co do przymusu korzystania z urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych” [Ustawa, 1922, art. 20.16]. Plan musiał być zgodny ze statutem uzdrowiska i obok regulacji istniejącego zagospodarowania określał zasady rozbudowy uzdrowiska, w tym poprawę jego estetyki. Oznaczało to m.in., że wznoszenie i przekształcanie budynków i urządzeń w uzdrowisku musiało być zgodnie z tym planem i realizowane wyłącznie na jego podstawie. Dokument sporządzany był przez komisję uzdrowiskową, Lázně, kterým byl přiznán charakter veřejně prospěšné služby, musely mít vlastní statut a tzv. rozvojový (regulační) plán. Statut mimo jiné určoval hranice lázní, hranice ochranných zón (hygienických a důlních) a lázeňskou komisi, která byla jmenována za účelem správy široce pojatého rozvoje lázní. Zákon doporučoval, aby se hranice lázní pokud možno shodovaly s hranicemi správních jednotek (obce, města), ve kterých se nacházejí. Bylo povoleno založit samostatný obecní spolek ve specifických situacích, např. na hranici několika obcí [zákon 1922, čl. 11]. Lázně měly povinnost přijmout uvedený plán rozvoje nejpozději do jednoho roku od udělení statutu věřejně prospěšných lázní. Plán „by měl stanovit místní stavební předpisy upravující podmínky a zásady výstavby, přestavby a vybavení budov a veřejných zařízení v jeho hranicích, s ohledem na silniční předpisy a předpisy týkající se povinného užívání vodovodních a kanalizačních zařízení“ [Zákon 1922, čl. 20.16]. Plán musel být v souladu se statutem lázní a kromě regulace stávající zástavby stanovil zásady pro rozšiřování lázní, včetně zlepšování jejich estetického vzhledu. To mimo jiné znamenalo, že výstavba a přestavba budov a zařízení v lázních musela být v souladu s tímto plánem a prováděna výhradně na jeho základě. Dokument vypracovala lázeňská komise a schvaloval jej vždy ministr veřejné správy, po dohodě s ministrem zdravotnictví a jinými ministry [Zákon 1922, čl. 10]. 12 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní a zatwierdzany każdorazowo przez Ministra Robót Publicznych w porozumieniu z Ministrem Zdrowia Publicznego oraz zainteresowanymi ministrami [Ustawa, 1922, art. 10]. Zatem pierwsza w Polsce ustawa uzdrowiskowa regulowała ochronę i zasady zagospodarowania uzdrowisk posiadających charakter użyteczności publicznej, co było wyrazem uznania przez władze państwowe zdrojów za narodowe dobro wspólne. Interesującym instrumentem zarządzania uzdrowiskami była wspomniana komisja uzdrowiskowa („w zdrojowiskach – zdrojowa, w kąpieliskach morskich – kąpielowa, w innych uzdrowiskach – klimatyczna”) [Ustawa, 1922, art. 29.25]. Ustawa nadawała jej funkcję organu zarządzającego sprawami uzdrowiska. Bez wzglądu na to, kto był właścicielem uzdrowiska, w skład komisji (co najmniej 5-osobowej) wchodzili m.in.: dyrektor zakładu leczniczego, jeśli uzdrowisko było własnością Skarbu Państwa, lub właściciel (dzierżawca) uzdrowiska, jeśli uzdrowisko było własnością prywatną; przedstawiciel Izby Skarbowej (w uzdrowiskach państwowych); co najmniej jeden przedstawiciel gminy (względnie gmin), na obszarze których leżało uzdrowisko oraz miejscowy lekarz [Ustawa, 1922, art. 30.26]. Kompetencje komisji uzdrowiskowej obejmowały m.in. sprawy finansowe i podatkowe, zakładanie szpitali i zakładów humanitarnych, zakładanie i prowadzenie instytucji badawczych (stacji meteorologicznych, geologicznych itp. oraz specjalnych urządzeń sanitarnych), urządzeń infrastruktury wodno-kanalizacyjnej; dbałość o warunki sanitarne (wydawanie przepisów i zarządzeń, opracowywanie projektów infrastruktury, w tym zapewnienie jej najuboższym), sporządzanie wspomnianego planu rozbudowy i lokalnych przepisów budowlanych oraz kontrola ich wdrażania i przestrzegania, a wreszcie regulowanie spraw zakwaterowania osób przybywających na kurację. Komisja posiadała swój tzw. wydział wykonawczy, do którego kompetencji, obok wykonywania uchwał komisji, należało także „prowadzenie przedsięwzięć, mających na celu kulturalne rozrywki gości kuracyjnych oraz wydawanie na nie zezwoleń przedsiębiorcom prywatnym dla przedstawienia władzom policyjnym do ostatecznej decyzji, oraz reklamowanie uzdrowiska” [Ustawa, 1922, art. 35]. První zákon o lázních v Polsku tak upravoval ochranu a zásady řízení lázní s veřejně prospěšným charakterem, což bylo výrazem uznání lázní jako národního bohatství ze strany státních orgánů. Zajímavým nástrojem pro správu lázní byla výše zmíněná lázeňská komise (“v lázních – lázeňská, v přímořských lázních – mořská komise, v ostatních lázních – klimatická“). [Zákon 1922, čl. 29.25]. Zákon jí svěřil funkci orgánu spravujícího lázně. Bez ohledu na to, kdo byl vlastníkem lázní, se lázeňská komise (nejméně pětičlenná) skládala z: ředitele lázní, pokud byly lázně ve vlastnictví státu, nebo vlastníka (nájemce) lázní, nebo pokud byly lázně v soukromém vlastnictví; zástupce ministerstva financí (ve státních lázních); nejméně jednoho zástupce obce, v jejíž oblasti se lázně nacházely, a místního lékaře [Zákon z roku 1922, článek 30.26]. Mezi kompetence lázeňské komise patřily mimo jiné finanční a daňové záležitosti, zřizování nemocnic a humanitárních zařízení, zřizování a provoz výzkumných institucí (meteorologických, geologických aj. stanic, jakož i speciálních hygienických zařízení), zařízení vodovodní a kanalizační infrastruktury; péče o hygienické podmínky (vydávání předpisů a nařízení, vypracovávání infrastrukturních projektů, včetně zpřístupňování této infrastruktury nejchudším), vypracovávání výše zmíněného plánu rozvoje a místních stavebních předpisů, jakož i kontrola jejich provádění a dodržování, a konečně úprava záležitostí s ubytováním osob na léčení. Komise měla vlastní tzv. výkonný výbor, k jehož kompetencím patřilo kromě usnesení komise také “provozování podniků zaměřených na kulturní akce pro lázeňské hosty a vydávání povolení soukromým podnikatelům, kteří je předkládali policejním orgánům ke konečnému rozhodnutí, a také propagace lázní“ [Zákon 1922, čl. 35]. 13 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní Ustawa z 1922 r. została uchylona przez Ustawę z dnia 17 czerwca 1966 r. o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym [Ustawa, 1966]. Nowy akt prawny definiował uzdrowisko jako miejscowość (miasto, gminę lub część gminy) posiadającą warunki niezbędne do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego [Ustawa, 1966, art. 1]. W praktyce uznano za nie miejscowości, które w myśl poprzednich przepisów posiadały status uzdrowiska o charakterze użyteczności publicznej oraz inne, w których były prowadzone zakłady lecznictwa uzdrowiskowego. Z dniem wejścia w życie Ustawy wykaz certyfikowanych uzdrowisk w Polsce obejmował 36 miejscowości. Zákon z roku 1922 byl nahrazen zákonem ze dne 17. června 1966 o lázních a lázeňské léčbě [zákon z roku 1966]. Nový právní předpis definoval lázně jako lokalitu (město, obec nebo část obce), která má podmínky pro provozování lázeňské léčby [zákon z roku 1966, čl. 1]. V praxi se jednalo o lokality, které měly podle dřívějších předpisů statut lázeňského místa veřejně prospěšného charakteru, a další, v nichž byla provozována lázeňská léčebná zařízení. Ke dni účinnosti zákona bylo na seznamu certifikovaných lázní v Polsku 36 lokalit. Ustawa, podobnie jak jej przedwojenna poprzedniczka, dla zapewnienia niezbędnych dla prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego warunków, przewidywała wymóg ustanawiania statutu uzdrowiska [Ustawa, 1966, art. 3 ust. 1]. Określał on granice uzdrowiska, obszar ochrony uzdrowiskowej oraz czynności, które mogły być podejmowane w jego obszarze, a także działania, które wymagały uzgodnienia z Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej, sprawującego nadzór nad rozwojem uzdrowisk (na poziomie lokalnym funkcję tę pełnił lekarz uzdrowiskowy). Jednak w przeciwieństwie do przedwojennej, w Ustawie z 1966 r. nie zostały określone przepisy regulujące zasady gospodarowania przestrzenią uzdrowisk. Rezultatem zaniechań legislacyjnych w tym zakresie, a także wadliwie prowadzonych działań inwestycyjnych były m.in. degradacja przestrzeni leczniczej uzdrowisk, pogarszający się stan środowiska, utrata walorów krajobrazowych, a nawet spadek wydajności i jakości wód leczniczych. Ustawa z 1966 r. funkcjonowała w dwóch systemach ustrojowych. Straciła ważność wraz z wejściem w życie Ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych [Ustawa, 2005]. Stejně jako jeho předválečný předchůdce bylo k zajištění podmínek potřebných pro provádění lázeňské léčby nutné získat lázeňský statut [Zákon 1966, čl. 3 odst. 1]. Ten vymezoval hranice lázní, jejich ochranné pásmo a činnosti, které bylo možné na jejich území vykonávat, jakož i ty, které vyžadovaly konzultaci s ministrem zdravotnictví a sociální péče, který dohlížel na rozvoj lázní (na místní úrovni tuto funkci vykonával lázeňský lékař). Na rozdíl od předválečného období však zákon z roku 1966 neobsahoval ustanovení upravující zásady hospodaření s prostorem lázní. V důsledku legislativního opomenutí v tomto směru a chybné investiční činnosti došlo k degradaci léčebného prostoru lázní, zhoršení stavu životního prostředí, ztrátě krajinných hodnot a dokonce ke snížení vydatnosti a kvality léčivých vod. Zákon z roku 1966 fungoval ve dvou úrovních státní správy. Svou platnost ztratil nabytím účinnosti zákona ze dne 28. července 2005 o lázeňské péči, lázeňských místech a lázeňských ochranných pásmech a o lázeňských obcích [Zákon, 2005]. Ustawa z 2005 r. była próbą dostosowania przepisów prawnych do nowej rzeczywistości gospodarki rynkowej i podmiotowości gmin w zakresie zarządzania i gospodarowania przestrzenią. Zdefiniowała ona uzdrowisko jako „obszar, na terenie którego prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, wydzielony w celu Zákon byl pokusem o přizpůsobení právních předpisů nové realitě tržního hospodářství a subjektivitě obcí v územním řízení. Definoval lázně „jako oblast, ve které se provádí lázeňská léčba, vyčleněnáza účelem využití a ochrany přírodních léčivých zdrojů nacházejících se na jejím území [...]“, které byl udělen status lázní [Zákon 2005, 14 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych surowców leczniczych […], któremu został nadany status uzdrowiska” [Ustawa, 2005, art. 2, ust. 3]. Uzyskanie statusu Ustawa uzależnia od spełnienia wielu warunków. Obejmują one przede wszystkim wymagania dotyczące posiadania przez gminę zasobów leczniczych (wody, klimat) oraz odpowiedniej infrastruktury leczniczej (zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego) i technicznej [Ustawa, 2005, art. 34, ust. 1]. Ustawa zawiera więcej odniesień do gospodarki przestrzennej w obszarach uzdrowisk niż niemal zupełnie obojętna w tym zakresie Ustawa z 1966 r. Dotyczy to m.in. bezwzględnego obowiązku sporządzania i uchwalania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego i wydzielenie trzech stref ochrony uzdrowiskowej (A, B i C), którym Ustawa przyporządkowuje odpowiednie reżimy dotyczące niektórych aspektów zagospodarowania, m.in. minimalny udział powierzchni biologicznie czynnej czy szczególne obostrzenia związane z działaniami inwestycyjnymi i działalnością gospodarczą. čl. 2, odst. 3]. Získání statusu podle zmíněného Zákona podléhá splnění mnoha podmínek. Patří mezi ně především požadavek, aby obec disponovala léčebnými zdroji (voda, klima) a odpovídající léčebnou infrastrukturou (lázeňské zařízení a vybavení) a technickou infrastrukturou [Zákon 2005, čl. 34, odst. 1]. To se týká mimo jiné povinnosti vypracovat a schválit místní plán územního rozvoje a vymezení tří ochranných pásem lázeňských míst (A, B a C), kterým zákon přiřazuje příslušné režimy týkající se některých aspektů hospodaření, např. minimální podíl biologicky aktivní plochy nebo zvláštní omezení týkající se investiční činnosti a podnikatelské činnosti. Obowiązki i regulacje zawarte w Ustawie z 2005 r. uświadamiają, że gminy uzdrowiskowe muszą ponosić wyższe wydatki niż większość pozostałych jednostek samorządu lokalnego, co jest związane m.in. z ograniczeniami w swobodnym gospodarowaniu przestrzenią, koniecznością utrzymania wysokiej jakości infrastruktury technicznej, gwarantującej lub podwyższającej walory środowiska naturalnego, a także zapewnienia dodatkowej infrastruktury społecznej koniecznej dla pełnienia funkcji uzdrowiskowych i turystycznych (tj. ośrodki kultury, służby zdrowia itp.). Pewną rekompensatą dla statutowych gmin uzdrowiskowych jest nadanie im uprawnień do poboru opłaty uzdrowiskowej, co zostało uregulowane w przepisach Ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych [Ustawa, 2014, art. 17]. Gmina uzdrowiskowa ma ponadto prawo otrzymywać specjalną dotację z budżetu państwa, która w dużych uzdrowiskach może znacząco wzbogacać budżet gminny [Rozporządzenie, 2006]. Z povinností a předpisů obsažených v zákoně z roku 2005 je zřejmé, že lázeňské obce musí vynakládat vyšší výdaje než většina ostatních územních samosprávných celků, což souvisí mimo jiné s omezeními při volném nakládání s prostorem, nutností udržovat kvalitní technickou infrastrukturu, zaručit nebo posílit hodnoty přírodního prostředí a také zajistit další sociální infrastrukturu nezbytnou pro plnění lázeňských a turistických funkcí (tj. kulturní střediska, zdravotnické služby atd.). Určitou kompenzací pro statutární lázeňské obce je svěření pravomoci vybírání lázeňského poplatku, který je upraven v ustanoveních zákona ze dne 12. ledna 1991 o místních daních a poplatcích [Zákon, 2014, čl. 17]. Kromě toho má lázeňská obec nárok na zvláštní dotaci ze státního rozpočtu, která může u velkých lázní výrazně posílit městský rozpočet [Nařízení, 2006]. Gospodarowanie i rozwój gmin i obszarów uzdrowiskowych w Polsce reguluje także około 15 innych aktów prawnych i rozporządzeń. Hospodaření a rozvoj obcí a lázeňských území v Polsku upravuje také přibližně 15 dalších právních předpisů a nařízení. Jedním z úzce 15 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní Jednym z najściślej powiązanych jest Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze, która określa zasady eksploatacji zasobów naturalnych o właściwościach leczniczych. Koncesje wydawane są podmiotom gospodarczym (koncesjonariuszom) i uprawniają na ściśle określonych zasadach do prowadzenia wydobycia na określonym obszarze wydobywczym. Właścicielem złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin pozostaje jednak Skarb Państwa [Ustawa, 2011]. souvisejících je zákon ze dne 9. června 2011. Geologický a důlní zákon z roku 2011, který stanoví pravidla pro využívání přírodních zdrojů s léčivými vlastnostmi. Koncese jsou vydávány hospodářským subjektům (držitelům licence) a opravňují – za přesně stanovených pravidel – k provádění těžby ve vymezeném těžebním prostoru. Vlastníkem podzemních vodních ložisek klasifikovaných jako nerosty však zůstává stát [Zákon, 2011]. Współczesne zarządzanie gminą uzdrowiskową jest zagadnieniem niezwykle złożonym i angażującym bardzo wielu interesariuszy, których cele i oczekiwania wcale nie muszą być zbieżne, a nawet w wielu wypadkach pozostają konkurencyjne. Linie konfliktów mogą przebiegać w wielorakich konfiguracjach, wewnętrznych, jak np. na osi kuracjusze – mieszkańcy; przedsiębiorstwo uzdrowiskowe – gmina, kuracjusze – turyści, biznes – ochrona środowiska itp., ale także w układzie zewnętrznym: gmina uzdrowiskowa – otoczenie (zarówno fizyczne, jak i administracyjno-prawne). Nie ulega wątpliwości, że nawet przy najlepszych i konsekwentnie egzekwowanych przepisach prawnych, dobre zarządzanie uzdrowiskiem nie jest możliwe bez współpracy i dialogu wszystkich zaangażowanych stron. Současní řízení lázeňské obce je nesmírně složitou problematikou zahrnující mnoho zainteresovaných stran, jejichž cíle a očekávání se nemusí shodovat, a dokonce si v mnoha případech vzájemně konkurovat. Konfliktní linie mohou probíhat v mnoha různých konfiguracích, a to jak vnitřních, např. na ose pacienti – občané lázeňská společnost – obec, pacienti – turisté, podnikání – ochrana životního prostředí atd., ale také vnějších: lázeňská obec – životní prostředí (jak „fyzické“, tak administrativně-právní). Není pochyb o tom, že ani při sebelepší a důsledně dodržované právní úpravě není řízení lázněmi možné bez spolupráce a dialogu mezi všemi zúčastněnými stranami. Jednym z celów projektu Spa4Development, realizowanego w ramach Programu współpracy Polska-Czechy Interreg V, było przedyskutowanie najważniejszych problemów związanych z zarządzaniem uzdrowiskami na pograniczu tych dwóch krajów, z uwzględnieniem perspektywy samorządów. Cykl dyskusji tematycznych z włodarzami gmin uzdrowiskowych i ekspertami z Polski i Czech, zorganizowanych w formule tzw. okrągłych stołów, pozwolił na przegląd problemów, ale także dobrych praktyk, wypracowanych i wdrażanych przez poszczególne samorządy. Dyskusje koncentrowały się wokół problemów wskazanych przez gminy uzdrowiskowe jako kluczowe. Odbyło się to przez ustalenie (drogą ankietową) hierarchii ważności 10 sfer wskazanych przez zespół ekspercki Instytutu Rozwoju Terytorialnego jako zasadnicze w debacie o zrównoważonym i zintegrowanym rozwoju uzdrowisk na pograniczu Polski i Czech (Tabela 1). Jedním z cílů projektu Spa4Development, realizovaného v rámci programu spolupráce Interreg V Polsko – Česká republika, bylo projednat nejdůležitější problémy spojené se správou lázní na pohraničí obou zemí, se zvláštním důrazem na místní instituce. Série tematických diskusí s manažery lázeňských obcí a odborníky z Polska a České republiky, uspořádané formou tzv. kulatých stolů, umožnila získat přehled o problémech, ale také o příkladech osvědčených postupů, které jednotlivé samosprávy vyvinuly a zavedly. Diskuze se zaměřila na problémy, které lázeňské obce označily za klíčové. To bylo provedeno stanovením (prostřednictvím dotazníku) hierarchie důležitosti 10 oblastí, které expertní tým Institutu územního rozvoje označil za zásadní v diskusi o udržitelném a integrovaném rozvoji lázeňství v polsko-českém pohraničí (Tabulka 1). 16 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní Tabela 1. Kluczowe sfery debaty o zarządzaniu uzdrowiskiem – ankieta Tabulka 1. Klíčové oblasti diskuse o správě lázní – dotazník CZYM  JEST WSPÓŁCZESNE UZDROWISKO – UWARUNKOWANIA PRAWNE UZDROWISK STATUTOWYCH. POLSKIE I CZESKIE REGULACJE PRAWNO-INSTYTUCJONALNE • rola państwa/regionu w ochronie, wspieraniu i finansowaniu uzdrowisk • standardy w lecznictwie uzdrowiskowym w Polsce i Czechach • status lecznictwa balneologicznego • nowe uzdrowiska, nowe zasoby – potrzeby badań ich finansowanie • czy warto być uzdrowiskiem? • inne D  LA KOGO JEST WSPÓŁCZESNE UZDROWISKO – POMIĘDZY TURYSTYKĄ A LECZNICTWEM • oferta uzdrowiskowa a oferta turystyczna: synergia czy konflikt? • kim jest współczesny klient uzdrowiskowy? • oferta masowa czy „butikowa”? • jak budować potencjał miejscowości uzdrowiskowych (zasoby przyrodnicze, krajobrazowe, kulturowe, lecznicze)? • inne P  LANOWANIE I ROZWÓJ PRZESTRZENNY UZDROWISK • planowanie przestrzenne w gminach uzdrowiskowych – regulacje i ograniczenia • presja inwestycyjna – kto i co chce budować w uzdrowiskach? • nowa architektura uzdrowiskowa a tradycja • planowanie i projektowanie przestrzeni publicznych • tożsamość a architektura i sztuka w przestrzeni uzdrowisk • inne C  O JSOU DNEŠNÍ LÁZNĚ? – PRÁVNÍ NORMY LÁZEŇSKÝCH MÍST, POLSKÉ A ČESKÉ PRÁVNÍ A INSTITUCIONÁLNÍ REGULACE • role státu/ regionu v ochraně, podpoře a financování lázní • standardy v lázeňském zdravotnictví v Polsku a České republice • statut lázeňské péče • nové lázně, nové zdroje – potřeby výzkumu jejich financování • je dobré být lázněmi? • jiné P  RO KOHO JSOU SOUČASNÉ LÁZNĚ – MEZI CESTOVNÍM RUCHEM A LÁZEŇSKOU PÉČI • nabídka lázeňské péče a turistická nabídka: synergie nebo konflikt? • kým je současný lázeňský klient? • masová nabídka nebo „boutique” nabídka? • jak budovat potenciál lázeňských míst (přírodní, krajinné, kulturní a léčebné zdroje)? • jiné P  LÁNOVÁNÍ A ÚZEMNÍ ROZVOJ LÁZNÍ • územní plánování v lázeňských obcích – předpisy a omezení • investiční tlak – kdo a co chce stavět v lázních? • nová lázeňská architektura a tradice • plánování a navrhování veřejných prostranství • identita a architektura a umění na území lázní • jiné 17 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní D  OSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA I MOBILNOŚĆ W MIEJSCOWOŚCIACH UZDROWISKOWYCH D  OPRAVNÍ DOSTUPNOST A MOBILITA V LÁZEŇSKÝCH OBCÍCH • dojazd do uzdrowiska • transport w uzdrowisku – w szczególności pod kątem dostosowania warunków przemieszczania się do potrzeb osób starszych, niesamodzielnych i z ograniczeniami mobilności • parkowanie w uzdrowisku • strefy wyłączenia i ograniczenia ruchu samochodowego • zachęty dla niezmotoryzowanych • innowacyjne formy mobilności – technika i organizacja • inne • dojížďka do lázní • doprava v lázních – zejména z hlediska přizpůsobení podmínek pohybu potřebám osob starších, nesamostatných a s omezením mobility • parkování v lázních • zóny zákazu a omezení automobilové dopravy • pobídky pro nemotorizované osoby • inovativní formy mobility – technologie a organizace • jiné GOSPODARKA  UZDROWISKOWA – CZYJE JEST UZDROWISKO? E  konomika lázní – čí jsou lázně? • rola różnych podmiotów w zarządzaniu uzdrowiskiem: państwo, region, gmina, przedsiębiorstwa uzdrowiskowe, MŚP, inne • innowacje w usługach oraz medycynie uzdrowiskowej • rola silver economy (systemu wytwarzania, dystrybucji i konsumpcji dóbr i usług ukierunkowanego na wykorzystanie potencjału nabywczego osób starszych) w gospodarce uzdrowiskowej • znaczenie uzdrowisk w gospodarce państw i regionów • czynniki rozwoju i stagnacji popytu na w lecznictwie uzdrowiskowym. Świadczenia komercyjne a kontraktowe • jak pozyskiwać graczy wspierających rozwój uzdrowisk • inne • role různých subjektů v managementu lázní: stát, region, obec, lázeňská firma, MSP, další • inovace ve službách a lázeňské medicíně • role stříbrné ekonomiky (systém tvorby, distribuce a spotřeby zboží a služeb zaměřených na využití potenciálu starších osob) v lázeňské ekonomice • význam lázní v ekonomikách států a regionů • faktory rozvoje a stagnace poptávky po lázeňské léčbě. Komerční a obchodní ustanovení. • jak získat hráče podporující rozvoj lázní • jiné 18 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní U  ZDROWISKA POGRANICZA POLSKO-CZESKIEGO – KONKURENCJA, KOOPERACJA CZY BYTY ODDZIELONE? • czy możliwe i potrzebne jest tworzenie zintegrowanych pakietów produktów turystycznych i uzdrowiskowych na pograniczu? • czy uzdrowiska pogranicza mogą zaistnieć jako zintegrowany europejski produkt turystyczny? • wspólna promocja służąca rozwojowi transgranicznych usług zdrowotnych (pokonywanie barier wdrożenia) • rola Internetu i e-marketingu w promocji uzdrowisk • inne Z  ARZĄDZANIE RODOWISKIEM PRZYRODNICZYM W UZDROWISKACH • ochrona klimatu i jakość powietrza • ochrona źródeł wód mineralnych i unikalnych zasobów naturalnych • zagospodarowanie i utrzymanie parków i terenów zielonych • pomiędzy ochroną środowiska a presją inwestycyjną • inne R  OZWÓJ POPRZEZ KULTURĘ • jak budować tożsamość? • festiwale i imprezy masowe w uzdrowisku • klasa kreatywna w uzdrowisku • wspieranie produktów lokalnych • żywe muzea • inne L ÁZNĚ POLSKO-ČESKÉHO POHRANIČÍ – KONKURENCE, SPOLUPRÁCE NEBO PŮSOBÍCÍ ODDĚLENĚ? • je možné a potřebné vytvářet integrované balíčky turistických a lázeňských produktů v pohraničí? • mohou lázně v pohraničí vznikat jako integrovaný evropský produkt cestovního ruchu? • společná podpora rozvoje přeshraničních zdravotnických služeb (překonávání překážek při provádění) • role internetu a e-marketingu v propagaci lázní • jiné S  PRÁVA ŽIVOTNÍHO PROSTŘEDÍ V LÁZNÍCH • ochrana klimatu a kvalita ovzduší • ochrana pramenů minerálních vod a jedinečných přírodních zdrojů • rozvoj a údržba parků a zeleně • mezi ochranou životního prostředí a investičním tlakem • jiné R  OZVOJ SKRZE KULTURU • jak budovat identitu? • festivaly a masové akce v lázních • kreativní třída v lázních • podpora místních produktů • živá muzea • jiné 19 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní ZARZĄDZANIE  DZIEDZICTWEM KULTUROWYM W OBSZARACH UZDROWISKOWYCH M  ANAGEMENT KULTURNÍHO DĚDICTVÍ NA ÚZEMÍCH LÁZNÍ • potencjał dziedzictwa kulturowego • reżim konserwatorski – przeszkoda czy użyteczne narzędzie? • kreatywna adaptacja (creative reuse) obiektów historycznych • nowe możliwości wykorzystania dawnych obiektów wielkokubaturowych • mieszkać i gospodarować w zabytku • bilans potrzeb i możliwości – finansowanie odnowy i konserwacji dziedzictwa • inne • potenciál kulturního dědictví • režim ochrany – překážka nebo užitečný nástroj? • kreativní adaptace (creative reuse) historických objektů • nové možnosti využití starých rozsáhlých objektů • bydlet a hospodařit v historickém objektu • bilance potřeb a možností – financování obnovy a zachování dědictví • jiné PROBLEMY  ROZWOJU MIEJSCOWOŚCI UZDROWISKOWYCH. DYLEMAT SPECJALNEGO STATUSU – WYGRANI CZY PRZEGRANI? P  ROBLÉMY ROZVOJE LÁZEŇSKÝCH MÍST. DILEMA ZVLÁŠTNÍHO STATUTU – VÍTĚZOVÉ NEBO PORAŽENÍ? • czy status uzdrowiska sprzyja czy hamuje rozwój? • kto decyduje o rozwoju? • pomiędzy interesem gospodarczym gminy a interesem przedsiębiorstwa uzdrowiskowego • mieszkać w uzdrowisku: potrzeby mieszkańców, „turystyzacja”, drugie domy • uzdrowisko jako miejsce pracy – problem czy potencjał? Mieszkania dla pracowników służby zdrowia i usług w uzdrowiskach • inne Źródło: IRT, Projekt Spa4Development. Zdroj: Institut Místního Rozvoje, projekt Spa4Development. 20 • lázeňský statut přispívá nebo brání rozvoji? • kdo rozhoduje o rozvoji? • mezi ekonomickým zájmem obce a zájmem lázeňského subjektu • bydlet v lázních: potřeby obyvatel, „turistizace“, druhé bydlení • lázně jako místo pro práci – problém nebo potenciál? Byty pro zaměstnance ve zdravotnictví a v lázeňských službách. • jiné Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní Podsumowanie debat przy okrągłych stołach, a także wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami samorządów gmin uzdrowiskowych prezentuje w pierwszej część niniejszej monografii Katarzyna Acedońska. Shrnutí diskusí u kulatého stolu a rozhovorů vedených se zástupci samospráv lázeňských obcí přináší první část monografie Katarzyny Acedońské. Tematyką szeroko reprezentowaną w publikacji jest ochrona i zarządzanie dziedzictwem kulturowym w miejscowościach uzdrowiskowych pogranicza polsko-czeskiego. Kristýna Křištofová i Irena Smolová przedstawiają zarys regulacji w tym zakresie w Republice Czeskiej, ze szczególnym zaakcentowaniem znaczenia i świadomego wykorzystania przez gminy instrumentu, jakim są strefy ochrony. W ten kontekst wpisuje się analiza Magdaleny Meller i Diany Dryglas, która dotyczy wykorzystania w gminach uzdrowiskach Kotliny Kłodzkiej instrumentu, jakim jest tzw. uchwała krajobrazowa. Z kolei Zbigniew Tyczyński na przykładach dworca kolejowego i domu zdrojowego w Lądku Zdroju omawia złożony proces rewitalizacji obiektów o wartości historycznej, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów własności, finansowania i reżimu konserwatorskiego. Ochrana kulturního dědictví v lázeňských místech česko-polského pohraničí je v publikaci hojně zmiňovaným tématem. Kristýna Křištofová a Irena Smolová předkládají nástin právní úpravy v této oblasti v České republice se zvláštním důrazem na význam a vědomé využívání nástrojů, jakým jsou ochranná pásma. Do tohoto kontextu zapadá analýza Magdaleny Mellerové a Diany Dryglasové, která se zabývá využitím tzv. usnesení o krajinném rázu v lázeňských obcích v Kladské kotlině. Zbigniew Tyczyński zase na příkladu nádraží a lázeňského domu v Lądku Zdroji pojednává o složitém procesu revitalizace historicky cenných objektů, přičemž zvláštní důraz klade na aspekty vlastnictví, financování a památkářský režim. Tematykę ochrony zasobów naturalnych prezentują trzy teksty autorstwa: Kristýny Křištofovej i Ireny Smolovej, Małgorzaty Markowskiej, Mariusza Kruczka i Pawła Łabaja oraz Macieja Zatheya. Křištofová i Smolová przedstawiają instrumenty prawne służące ochronie zasobów leczniczych w Republice Czeskiej, które są kluczowym czynnikiem lokalizacyjnym dla uzdrowisk, w tym wód mineralnych, termalnych i radioaktywnych. Markowska, Kruczek i Łabaj zwracają uwagę na różnorodność zagrożeń i presji wywieranych na wrażliwe z natury środowisko uzdrowisk, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów depozytowych wód leczniczych. Autorzy podkreślają, że przekroczenie poziomu krytycznego w niepożądanym oddziaływaniu na obszary cenne może doprowadzić do poważanego zaburzenia walorów, a nawet degradacji funkcji uzdrowiska. Dlatego konieczne jest bardzo świadome gospodarowanie przestrzenią we współdziałaniu wielu podmiotów, ale przede wszystkim pod świadomą kontrolą władz samorządowych. Zathey również zwraca uwagę na zagrożenie utraty walorów uzdrowiskowych, lecz koncentruje się na jakości klimatu, a w tym kontekście zwłaszcza na Téma ochrany přírodních zdrojů je prezentováno ve třech textech: Kristýny Křištofové a Ireny Smolové, Małgorzaty Markowské, Mariusze Kruczka a Pawła Łabaje a Macieje Zathey. Křištofová a Smolová představují právní nástroje ochrany léčivých zdrojů v České republice, které jsou klíčovým lokalizačním faktorem lázní, zejména minerálních, termálních a radioaktivních vod. Markowska, Kruczek a Łabaj upozorňují na různé hrozby a tlaky, které působí na přirozeně citlivé prostředí lázní, se zvláštním zřetelem na území výskytu léčivých vod. Autoři zdůrazňují, že překročení kritické míry nežádoucího vlivu na cenná území může vést k vážnému narušení hodnot nebo dokonce k degradaci funkce lázní. Proto je nutné spravovat prostor velmi uvědoměle, ve spolupráci s mnoha subjekty, ale především pod vědomou kontrolou místních orgánů. Zathey také upozorňuje na hrozbu ztráty hodnot lázní, přičemž se soustředí na kvalitu klimatu a v tomto kontextu zejména na problém znečištění ovzduší a způsoby, jak tomuto jevu čelit. 21 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní problemie zanieczyszczenia powietrza i sposobach przeciwdziałania temu zjawisku. Pytanie: „być czy nie być uzdrowiskiem?” wybrzmiewa w tekście Pawła Skrzywanka, który osadza ten problem w kontekście permanentnego niedofinansowania lecznictwa uzdrowiskowego, utraty znaczenia balneologii jako specjalizacji medycznej, pułapek związanych z mozaikowym systemem własności przedsiębiorstw uzdrowiskowych, a także pozostałych wyzwań zarządczych, w tym zwłaszcza ochrony dziedzictwa kultury i środowiska. Tematykę tę pogłębiają przez perspektywę lokalną teksty Ireny Smolowej, Tomasza Ossowicza oraz Emilii Kopeć i Kingi Kowalskiej. Smolowa opisuje reaktywację czeskiego uzdrowiska Náchod-Běloves, które po latach przestoju wznowiło działalność dzięki determinacji lokalnych władz samorządowych. Ciekawym wątkiem jest w tym kontekście konflikt pomiędzy prywatną a gminną częścią uzdrowiska. Ossowicz prowadzi rozważania nad możliwościami pobudzenia rozwoju Sokołowska (niem. Görbersdorrf), słynnej, na przełomie XIX i XX w., miejscowości uzdrowiskowej, specjalizującej się w leczeniu chorób płuc, która utraciła swoje funkcje. Wskazuje, że harmonijny rozwój Sokołowska musi wykorzystać moc synergicznych związków pomiędzy lecznictwem sanatoryjnym, umacniającymi się w ostatnich latach walorami „matecznika sztuki”, turystyką, a także pozycją w obszarze funkcjonalnym Wałbrzycha. Tekst Kopeć i Kowalskiej także dotyka problemu rozwoju miejscowości niebędącej uzdrowiskiem statutowym (Gorzanów), lecz posiadającej potencjalne walory uzdrowiskowe, zwłaszcza zasoby cennej wody mineralnej oraz obiekty zabytkowe mogące stać się fundamentem bazy hotelowej. Otázka: „Být či nebýt lázněmi?” zaznívá v eseji Pawła Skrzywanka, který tento problém zasazuje do kontextu trvalého podfinancování lázeňské léčby, ztráty významu balneologie jako lékařské specializace, nástrah spojených s mozaikovitým systémem vlastnictví lázeňských podniků, jakož i dalších problémů řízení lázní, mezi něž patří zejména ochrana kulturního a přírodního dědictví. Tato témata jsou prohloubena v textech Ireny Smolové, Tomasze Ossowicze, Emilie Kopećové a Kingy Kowalské, a to prostřednictvím místní perspektivy. Smolová popisuje obnovení provozu českých lázní Náchod-Běloves, které po letech odstávky obnovily provoz díky odhodlání místní samosprávy. Zajímavým vláknem je v této souvislosti konflikt mezi soukromou a městskou částí lázní. Ossowicz se zabývá možnostmi stimulace rozvoje Sokołowska (německy Görbersdorrf), kdysi slavného lázeňského místa na přelomu 19. a 20. století, které se specializovalo na léčbu plicních chorob a které ztratilo svou funkci. To naznačuje, že harmonický rozvoj Sokołowa musí využívat sílu synergických vztahů mezi sanatorní léčbou, hodnotami „vzniku umění”, které v posledních letech posilují, cestovním ruchem a také polohou ve funkční oblasti Wałbrzychu. Kopeć a Kowalská se ve svém textu dotýkají také problému rozvoje místa, které není statutárním lázeňským místem (Gorzanów), ale které má potenciální lázeňské hodnoty, zejména cenné zdroje minerálních vod a historické budovy, které by se mohly stát základem pro hotelovou infrastrukturu. Wy d a j e s i ę , ż e w k o n t e k ś c i e r o s n ą c e g o zapotrzebowania społecznego na usługi związane z utrzymaniem zdrowia i regeneracji, w niedalekiej przyszłości coraz więcej miejscowości posiadających potencjalne walory uzdrowiskowe (klimat, wody, borowiny) będzie poszukiwać szans rozwojowych na podstawie rozwoju lecznictwa lub przynajmniej turystyki zdrowotnej. Pytanie, czy atrakcyjniejszą ścieżką będzie ubieganie się o formalny status uzdrowiska, czy jedynie promocja prozdrowotnego profilu usług, pozostaje kwestią otwartą i zawsze Zdá se, že v souvislosti s rostoucí společenskou poptávkou po službách spojených s udržením zdraví a regenerace bude v blízké budoucnosti stále více lokalit s potenciálními lázeňskými hodnotami (klima, vody, peloidy) hledat možnosti rozvoje založené na rozvoji léčebné nebo alespoň zdravotní turistiky. Otázka, zda bude atraktivnější žádat o formální status lázní, nebo pouze propagovat prozdravotní profil služeb, zůstává otevřená a vždy vyžaduje individuální rozhodnutí. Bez ohledu na zvolenou trajektorii vývoje budou tyto aktivity v každém 22 Złożony problem gospodarowania uzdrowiskiem Komplexní problém řízení lázní wymagającą indywidulanego rozstrzygnięcia. Bez względu na obraną trajektorię rozwoju w każdym przypadku działania te będą wymagać gotowości samorządów i podmiotów świadczących usługi do podjęcia wyzwań związanych z przekształceniami, otwarciem na nowe trendy i oczekiwania kuracjuszy, a nade wszystko z wieloszczeblową współpracą. Ciekawym kontekstem dla powyższych rozważań jest analiza produktu uzdrowiskowego na pograniczu Polski i Czech, zaprezentowana przez Małgorzatę Januszewską i Mirosława Januszewskiego. Autorzy omawiają dziesięć głównych światowych trendów rozwoju turystyki zdrowotnej i konfrontują je z ofertą wybranej grupy uzdrowisk. Badanie potwierdza, że w czołówce przedsiębiorstw uzdrowiskowych są te, w których chęć dostosowania do światowych trendów w turystyce zdrowotnej pociągnęła za sobą zmiany w ich organizacji. Jednocześnie niewykorzystany w pełni potencjał uzdrowiskowy pogranicza wpływa na dotychczasowy brak rywalizacji między przedsiębiorstwami i ujawnia duże rezerwy dla nowych inicjatyw. případě vyžadovat připravenost samospráv a subjektů poskytujících služby přijmout výzvy spojené s transformací, otevřením se novým trendům a očekáváním pacientů a především s víceúrovňovou spoluprací. Zajímavým kontextem pro tyto úvahy je analýza lázeňského produktu na polsko-české hranici, kterou představili Małgorzata Januszewská a Mirosław Januszewski. Autoři se zabývají deseti hlavními světovými trendy ve vývoji zdravotní turistiky a konfrontují je s nabídkou vybrané skupiny lázní. Studie potvrzuje, že vedoucími lázeňskými společnostmi jsou ty, v nichž snaha přizpůsobit se globálním trendům v oblasti zdravotní turistiky vedla ke změnám v jejich organizaci. Současně zcela nevyužitý lázeňský potenciál pohraničí ovlivňuje dosavadní absenc