TRZY KRAJE - JEDNA PRZYSZŁOŚĆ

0 Landratsamt Görlitz Hugo-Keller-Straße 14 02826 Görlitz

2 Instytut Rozwoju Terytorialnego ul. J. Wł. Dawida 1A 50-527 Wrocław tel.: (+48) 71 374 95 00 fax.: (+48) 71 374 95 13 www.irt.wroc.pl Autorki i Autorzy Instytut Rozwoju Terytorialnego (IRT) Koordynacja i kierownictwo: Dr Maciej Zathey, Agnieszka Wałęga, Renata Cieślak, Marta Oleszczuk, Katarzyna Acedońska, Małgorzata Mongiałło Projekt okładki Magdalena Pietrukiewicz Niniejsze opracowanie finansowane jest przez Rząd Federalny w ramach modelowego projektu planowania przestrzennego "Trzy kraje – jedna przyszłość – współpraca w polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań". 2 Instytut Rozwoju Terytorialnego ul. J. Wł. Dawida 1A 50-527 Wrocław tel.: (+48) 71 374 95 00 fax.: (+48) 71 374 95 13 www.irt.wroc.pl Autorki i Autorzy Instytut Rozwoju Terytorialnego (IRT) Koordynacja i kierownictwo: Dr Maciej Zathey, Agnieszka Wałęga, Renata Cieślak, Marta Oleszczuk, Katarzyna Acedońska, Małgorzata Mongiałło Projekt okładki Magdalena Pietrukiewicz Niniejsze opracowanie finansowane jest przez Rząd Federalny w ramach modelowego projektu planowania przestrzennego "Trzy kraje – jedna przyszłość – współpraca w polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań".

3 Spis treści 1. Wprowadzenie ................................................................................................................................ 4 1.1. Obszar opracowania................................................................................................................ 4 1.2. Cel, przedmiot i zakres opracowania....................................................................................... 5 2. Analiza dokumentów ....................................................................................................................... 7 2.1. Obszary tematyczne ................................................................................................................ 7 Sieć osadnicza i osie rozwojowe ...................................................................................................... 7 Transport, komunikacja i osie transportowe ................................................................................ 11 Gospodarka ................................................................................................................................... 12 Rynek pracy ................................................................................................................................... 13 Społeczeństwo: wyzwania demograficzne, infrastruktura społeczna, dostępność do usług ........ 14 Społeczeństwo: edukacja, kultura, sport ...................................................................................... 15 Turystyka ....................................................................................................................................... 16 Środowisko przyrodnicze............................................................................................................... 17 Dziedzictwo kulturowe .................................................................................................................. 18 Klimat i energetyka........................................................................................................................ 18 Ochrona środowiska: minimalizacja zagrożeń .............................................................................. 20 Ochrona środowiska: zarządzanie ryzykiem.................................................................................. 21 Współpraca transgraniczna ........................................................................................................... 22 2.2. Polsko-niemiecko-czeski obszar powiązań ............................................................................ 23 2.2.1. Granice obszaru powiązań ................................................................................................ 23 2.2.2. Ważne ośrodki miejskie ..................................................................................................... 23 2.2.3. Główne osie rozwojowe i transportowe ........................................................................... 25 3. Priorytetowe obszary współpracy na polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań ................. 26 4. Wykaz źródeł ................................................................................................................................. 30 Załącznik graficzny: Mapa obszaru powiązań ONE 3 Spis treści 1. Wprowadzenie ................................................................................................................................ 4 1.1. Obszar opracowania................................................................................................................ 4 1.2. Cel, przedmiot i zakres opracowania....................................................................................... 5 2. Analiza dokumentów....................................................................................................................... 7 2.1. Obszary tematyczne ................................................................................................................ 7 Sieć osadnicza i osie rozwojowe...................................................................................................... 7 Transport, komunikacja i osie transportowe ................................................................................ 11 Gospodarka ................................................................................................................................... 12 Rynek pracy ................................................................................................................................... 13 Społeczeństwo: wyzwania demograficzne, infrastruktura społeczna, dostępność do usług ........ 14 Społeczeństwo: edukacja, kultura, sport ...................................................................................... 15 Turystyka ....................................................................................................................................... 16 Środowisko przyrodnicze............................................................................................................... 17 Dziedzictwo kulturowe .................................................................................................................. 18 Klimat i energetyka........................................................................................................................ 19 Ochrona środowiska: minimalizacja zagrożeń .............................................................................. 20 Ochrona środowiska: zarządzanie ryzykiem.................................................................................. 21 Współpraca transgraniczna ........................................................................................................... 22 2.2. Polsko-niemiecko-czeski obszar powiązań ............................................................................ 23 2.2.1. Granice obszaru powiązań ................................................................................................ 23 2.2.2. Ważne ośrodki miejskie ..................................................................................................... 24 2.2.3. Główne osie rozwojowe i transportowe ........................................................................... 26 3. Priorytetowe obszary współpracy na polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań ................. 26 4. Wykaz źródeł ................................................................................................................................. 31 Załącznik graficzny: Mapa obszaru powiązań ONE Spis treści

2 Instytut Rozwoju Terytorialnego ul. J. Wł. Dawida 1A 50-527 Wrocław tel.: (+48) 71 374 95 00 fax.: (+48) 71 374 95 13 www.irt.wroc.pl Autorki i Autorzy Instytut Rozwoju Terytorialnego (IRT) Koordynacja i kierownictwo: Dr Maciej Zathey, Agnieszka Wałęga, Renata Cieślak, Marta Oleszczuk, Katarzyna Acedońska, Małgorzata Mongiałło Projekt okładki Magdalena Pietrukiewicz Niniejsze opracowanie finansowane jest przez Rząd Federalny w ramach modelowego projektu planowania przestrzennego "Trzy kraje – jedna przyszłość – współpraca w polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań". 4 1. WPROWADZENIE 1.1. OBSZAR OPRACOWANIA Trójziemie (czeski: Trojzemí – niemiecki: Dreiländerraum), polsko-niemiecko-czeski transgraniczny obszar powiązań, obejmujący tereny Zachodniego Dolnego Śląska, powiatu Żarskiego w województ ie lubuskim, Kraju Libereckiego, Cypla Szluknowskiego i Wschodniej Saksonii. Trójziemie stanowi rdzeń szerszego obszaru współpracy, który geograficznie możliwy jest do wskazania na podstawie koordynat tworzonych przez naturalny bieg Odry, Nysy Łużyckiej i Łaby (ONE1). Ten szerszy obszar współpracy nie posiada swojej delimitacji, gdyż jest areną społecznych, gospodarczych i środowiskowych relacji o różnym nasileniu i różnej dynamice, tętniącej także przestrzennie. Rdzeń obszaru współpracy – Trójziemie zostało natomiast zdelimitowane na podstawie granic administracyjnych i obejmuje wszystkie powiaty2, na terenie których leżą gminy wchodzące w skład Euroregionu Neisse-Nise-Nysa. Obszary Saksonii, Dolnego Śląska oraz Usteckiego i Libereckiego Kraju stanęły i stoją, jak wiele innych podobnych regionów przygranicznych w Europie, przed wielkimi wyzwaniami. Obok doświadczanych już wcześniej zmian demograficznych i słabości strukturalnej (osłabionej struktury funkcjonalnoprzestrzennej) oraz silnej polaryzacji gospodarczej, pojawiły się skutki i wyzwania związane ze zmianą klimatu oraz potrzeba restrukturyzacji i dekarbonizacji gospodarki. Dodatkowo kryzysy, takie jak powodzie, afrykański pomór świń, a ostatnio pandemia Covid-19 obnażyła słabości i brak odporności za pojawiające się zagrożenia, na które organizacyjnie obszar transgraniczny nie był przygotowany. Skutkowało to m.in. przerwaniem: łańcuchów dostaw, transgranicznego świadczenia usług i dostępu do rynku pracy. Doświadczenia te pokazują jak ważna jest ścisła i skoordynowana współpraca transgraniczna w subregionie, w Trójziemiu. Dotychczasowa współpraca, prowadzona głównie w formie bilateralnej: polsko-niemieckiej, niemiecko-czeskiej jak i czesko-polskiej charakteryzuje się wieloletnim i bogatym doświadczeniem w realizacji wspólnych projektów i przedsięwzięć. Przede wszystkim uruchomione zostały i rozwinęły się kontakty międzyludzkie, rozszerzyła się oferta turystyki. Podjęto m.in. tematykę rozwiązywania problemów środowiskowych, poprawy wyposażenia infrastrukturalnego oraz poziomu bezpieczeństwa. Jednak nadal realizacja tej współpracy stawia szereg wyzwań wiążących się z poprawą jej efektywności, zwiększeniem transgranicznego oddziaływania realizowanych projektów oraz silniejszej integracji wspólnego obszaru transgranicznego, ponieważ była ona realizowana niemal wyłącznie dwustronnie lub punktowo. Przy czym formalne, bilateralne projekty finansowane w ramach Programów Współpracy Interreg A były i są często, nieformalnie, realizowane trójstronnie z udziałem trzeciej instytucji, uczestnika projektu. Brakowało tu efektywnej koordynacji działań i programów w układzie trilateralnym. Dzięki trójstronnym, grupom roboczym powołanym przez Euroregion została stworzona możliwość wymiany informacji. Przeszkodę dla współpracy transgranicznej oraz zachowanie jej ciągłości zakłócane były dodatkowo zmianami wynikającymi z kadencyjności sprawowanych urzędów. Do przeszkód należy również zaliczyć bariery językowe, niewystarczającą znajomość zróżnicowanych struktur administracyjnych i kompetencji instytucji oraz specyficzne dla poszczególnych krajów akty prawne, programy wsparcia i przepisy. W tym kontekście szczególne znaczenie ma dalszy rozwój współpracy transgranicznej, zwłaszcza ścisła, skoordynowana i nastawiona na znalezienie rozwiązań współpraca między obszarami przygranicznymi, z której rezultatów odniosą korzyść nie tylko struktury administracyjne przygranicznych gmin i powiatów, lecz przede wszystkim mieszkańcy tego obszaru. Należy tutaj nadmienić, że zagadnienie kształtowania rozwoju obszarów transgranicznych stanowi obecnie jedno z istotnych wyzwań polityki spójności Unii Europejskiej, głównej polityki inwestycyjnej 1 ONE – akronim pochodzi od niemieckich nazw rzek: Oder, Neisse, Elbe. Symbolizować może numer pozycji i aspiracje do jej osiągnięcia w kontekście poprawy wskaźników jakości życia i pozycji gospodarczej a także jedność – dążenie do wspólnoty, niepodzielności obszaru. 2 Po stronie czeskiej są to okresy.

3 Spis treści 1. Wprowadzenie ................................................................................................................................ 4 1.1. Obszar opracowania................................................................................................................ 4 1.2. Cel, przedmiot i zakres opracowania....................................................................................... 5 2. Analiza dokumentów ....................................................................................................................... 7 2.1. Obszary tematyczne ................................................................................................................ 7 Sieć osadnicza i osie rozwojowe ...................................................................................................... 7 Transport, komunikacja i osie transportowe ................................................................................ 11 Gospodarka ................................................................................................................................... 12 Rynek pracy ................................................................................................................................... 13 Społeczeństwo: wyzwania demograficzne, infrastruktura społeczna, dostępność do usług ........ 14 Społeczeństwo: edukacja, kultura, sport ...................................................................................... 15 Turystyka ....................................................................................................................................... 16 Środowisko przyrodnicze............................................................................................................... 17 Dziedzictwo kulturowe .................................................................................................................. 18 Klimat i energetyka........................................................................................................................ 18 Ochrona środowiska: minimalizacja zagrożeń .............................................................................. 20 Ochrona środowiska: zarządzanie ryzykiem.................................................................................. 21 Współpraca transgraniczna ........................................................................................................... 22 2.2. Polsko-niemiecko-czeski obszar powiązań ............................................................................ 23 2.2.1. Granice obszaru powiązań ................................................................................................ 23 2.2.2. Ważne ośrodki miejskie ..................................................................................................... 23 2.2.3. Główne osie rozwojowe i transportowe ........................................................................... 25 3. Priorytetowe obszary współpracy na polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań ................. 26 4. Wykaz źródeł ................................................................................................................................. 30 Załącznik graficzny: Mapa obszaru powiązań ONE 5 UE co pozwala z optymizmem budować koncepcje rozwoju z myślą o przyszłości życia lokalnych społeczności w transgranicznym obszarze powiązań – obszarze Trójziemia. Jednym z ważnych kroków dla podjęcia trilateralnej współpracy w Trójziemiu jest polityczna deklaracja złożona na XXX Forum Ekonomicznym w Karpaczu, w dniach 7-9 września 2021 roku, przez gospodarzy trzech sąsiedzkich regionów: Marszałka Województwa Dolnośląskiego Cezarego Przybylskiego, Premiera Saksonii Michaela Kretschmera i Hejtmana Kraju Libereckiego Martina Puty. Deklaracja dotyczyła pogłębienia współpracy transgranicznej w układzie trilateralnym, wspólnego definiowania celów rozwojowych oraz przystąpienia do wspólnego opracowania strategicznej wizji – koncepcji rozwoju Dolnośląs o – Saksońsko – Libereckiego Trójziemia. 1.2. CEL, PRZEDMIOT I ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie zost ło spo ządz ne na podstawie umowy z Powiatem Görlitz (Landkreis Görlitz), który w ramach realizacji projektu MORO – „Trzy kraje – jedna przyszłość – współpraca w polskoniemiecko-czeskim obszarze powiązań“ podjął trójstronną współpracę transgraniczną w celu przygotowania podstaw dla powołania trwałej, prawnej struktury współpracy jakim mogłoby być Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej (EUWT). Przedmiotem niniejszego opracowania jest: 1) Mapa polsko-niemiecko-czeskiego obszaru powiązań, zawierająca identyfikację trzech koncentrycznych obszarów: rdzenia współpracy nazwanego Trójziemiem, jako obszaru ewentualnego transgranicznego podmiotu prawnego (np. w formie EUWT), strefy współpracy wynikającej z kooperacji w ramach trzech programów INTERREG i szerokiego obszaru powiązań ONE (Oder-Neisse-Elbe). Mapa wskazuje także główne osie rozwojowe i transportowe, granice terytorialne jednostek administracyjnych oraz ważne ośrodków miejskie; 2) Analiza istotnych opracowań dotyczących rozwoju polsko-niemiecko-czeskiego obszaru powiązań oraz wyłonienie 7 priorytetowych obszarów tematycznych, rekomendowanych do pogłębienia współpracy zarówno w formie zinstytucjonalizowanej przez EUWT w obszarze Trójziemia (rdzenia), jak i w całym obszarze powiązań ONE. Podstawą sporządzenia Mapy obszaru powiązań ONE, stanowiącej Załącznik do opracowania są wytyczne zamawiającego (Powiatu Görlitz) a także analiza dokumentów strategicznych i planistycznych obow ązują ych na obszarze powiązań (Tabela 1) W efekcie na Mapie wskazane zostały następujące wyszczególnione elementy:  rdzeń, nazwany Trójziemiem, stanowi propozycję wyznaczania obszaru, dla rozwijania współpracy w formie transgranicznego podmiotu prawnego, który mógłby bazować na strukturach Euroregionu Neisse-Nisa-Nysa,  rozszerzona strefa współpracy, określona jako obszar wsparcia programami Europejskiej Współpracy Terytorialnej Interreg: Republika Czeska-Polska, Polska-Saksonia i Niemcy/Saksonia – Republika Czeska,  obszar powiązań ONE, który stanowi szerszy obszar różnego rodzaju relacji polsko-niemieckoczeskich (społeczno-gospodarczych, transportowych, funkcjonalnych) z głównymi metropoliami: Berlinem, Pragą, Dreznem, Wrocławiem, nie określony za pomocą granic,  główne osie rozwojowe oraz osie transportowe wyznaczone w dokumentach strategicznych i planistycznych, pokazane w podziale na osie wyższego rzędu i osie ponadlokalne,  główne ośrodki osadnicze, wyznaczone na podstawie ich wielkości (liczby mieszkańców) oraz rangi ustalonej w dokumentach strategicznych i planistycznych, pokazane w podziale na ośrodki wyższego rzędu, ośrodki ponadlokalne i lokalne. Celem analizy opracowań istotnych dla polsko-niemiecko-czeskiego obszaru powiązań jest rozpoznanie celów i kierunków rozwoju ustalonych w tych dokumentach oraz wybór priorytetowych

2 Instytut Rozwoju Terytorialnego ul. J. Wł. Dawida 1A 50-527 Wrocław tel.: (+48) 71 374 95 00 fax.: (+48) 71 374 95 13 www.irt.wroc.pl Autorki i Autorzy Instytut Rozwoju Terytorialnego (IRT) Koordynacja i kierownictwo: Dr Maciej Zathey, Agnieszka Wałęga, Renata Cieślak, Marta Oleszczuk, Katarzyna Acedońska, Małgorzata Mongiałło Projekt okładki Magdalena Pietrukiewicz Niniejsze opracowanie finansowane jest przez Rząd Federalny w ramach modelowego projektu planowania przestrzennego "Trzy kraje – jedna przyszłość – współpraca w polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań". 6 obszarów tematycznych, które powinny być przedmiotem współpracy transgranicznej i wspólnych, polsko-niemiecko-czeskich działań prowadzonych przez przyszłe EUWT. Zakresem analizy objęto podstawowe dokumenty strategiczne i planistyczne sporządzane przez poszczególne państwa oraz regiony, a także dokumenty sporządzane wspólnie w ramach współpracy transgranicznej. Są to dokumenty, które stanowią podstawę prowadzenia polityki rozwoju w każdym z państw i regionów zlokalizowanych na obszarze powiązań, a także bilateralne i trójstronne opracowania transgraniczne. Poniższy wykaz został sporządzony na podstawie umowy z Powiatem Görlitz, w której wskazana została lista 9 dokumentów. Dodatkowo przeprowadzona została kwerenda aktualnych i obowiązujących opracowań na polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań, w wyniku której dodano do analizy 4 dodatkowe dokumenty, uznane za istotne dla tego obszaru. Wykaz obejmuje dziesięć dokumentów poddanych szczegółowej analizie (nr od 1 do 10 w Tabela 1.) oraz trzy dokumenty planistyczne regionów (nr od 11 do 13 w Tabela 1.). Dodatkowo, w celu identyfikacji głównych ośrodków, osi transportowych i osi rozwojowych w szerszym zakresie, obejmującym obszar powiązań ONE (Odra-Nysa-Łaba), przeanalizowane zostały dokumenty poziomu krajowego – niemiecki i czeski (nr 14 i 15 Tabela 1.). Dla Polski zostanie opracowana Koncepcja Rozwoju Kraju 20503, która będzie dokumentem łączącym planowanie społeczno-gospodarcze z przestrzennym. Obecnie w Polsce nie ma dokumentu określającego politykę przestrzenną na poziomie państwa. W dalszej części rozdziału 2. zastosowano poniższe numery dla identyfikacji tych dokumentów. Tabela 1. Wykaz dokumentów będących przedmiotem analizy (Wykaz źródeł). Numer4 Tytuł Typ (F – formalny, N - nieformalny) Rodzaj (S – strategiczny, P – planistyczny, I - inny) 1 Entwicklungsstrategie Lausitz 2050 F S 2 Strategie rozvoje Libereckého kraje 2021-2027 F S 3 Strategiczne obszary działania Euroregionu Neisse-NisaNysa 2014-2020 N S 4 Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2030 F S 5 Saksońsko-dolnośląskie studium pogranicza N I 6 Zweite Gesamtfortschreibung des Regionalplans Oberlausitz-Niederschlesien F P 7 Sächsisch-Tschechische Grenzraumstudie 2013 N I 8 Wspólna koncepcja przyszłości dla polsko-niemieckiego obszaru powiązań - Wizja 2030 N I 9 Atl s kompetencji saksońsko-polskiego pogranicza N I 10 Chancen & Risiken Euroregion Neisse N I 11 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego F P 12 Landesentwicklungsplan LEP 2013 F P 13 Zásady územního rozvoje Libereckého kraje F P 14 Politika územního rozvoje České republiky F P 15 Leitbilder und Handlungsstrategien für die Raumentwicklung in Deutschland F P Wśród powyższych dokumentów cztery mają charakter strategiczny, są to 3 strategie rozwoju na poziom regi nów: Woj wództwa Dolnośląski go, Kraju Libereckiego i Wolnego Państwa Sa sonia, 3 https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/czym-jest-koncepcja-rozwoju-kraju-2050, dostępność w dniu 03.11.2021, 4 Numer został zastosowany jako identyfikator dokumentu w dalszej części analizy

3 Spis treści 1. Wprowadzenie ................................................................................................................................ 4 1.1. Obszar opracowania................................................................................................................ 4 1.2. Cel, przedmiot i zakres opracowania....................................................................................... 5 2. Analiza dokumentów ....................................................................................................................... 7 2.1. Obszary tematyczne ................................................................................................................ 7 Sieć osadnicza i osie rozwojowe ...................................................................................................... 7 Transport, komunikacja i osie transportowe ................................................................................ 11 Gospodarka ................................................................................................................................... 12 Rynek pracy ................................................................................................................................... 13 Społeczeństwo: wyzwania demograficzne, infrastruktura społeczna, dostępność do usług ........ 14 Społeczeństwo: edukacja, kultura, sport ...................................................................................... 15 Turystyka ....................................................................................................................................... 16 Środowisko przyrodnicze............................................................................................................... 17 Dziedzictwo kulturowe .................................................................................................................. 18 Klimat i energetyka........................................................................................................................ 18 Ochrona środowiska: minimalizacja zagrożeń .............................................................................. 20 Ochrona środowiska: zarządzanie ryzykiem.................................................................................. 21 Współpraca transgraniczna ........................................................................................................... 22 2.2. Polsko-niemiecko-czeski obszar powiązań ............................................................................ 23 2.2.1. Granice obszaru powiązań ................................................................................................ 23 2.2.2. Ważne ośrodki miejskie ..................................................................................................... 23 2.2.3. Główne osie rozwojowe i transportowe ........................................................................... 25 3. Priorytetowe obszary współpracy na polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań ................. 26 4. Wykaz źródeł ................................................................................................................................. 30 Załącznik graficzny: Mapa obszaru powiązań ONE 7 które są dokumentami formalnymi, określającymi politykę rozwoju każdego z tych regionów. Charakter strategiczny ma również opracowanie nieformalne, jakim są Strategiczne obszary działania Euroregionu Neisse-Nisa-Nysa 2014-2020, jeden z dwóch dokumentów trójstronnych dotyczących obszaru objętego współpracą w ramach euroregionu. Ze względu na zróżnicowany charakter dokumentów (różna ranga, szczegółowość, zakres tematyczny oraz zasięg przestrzenny) analizę przeprowadzono w ramach wyodrębnionych obszarów tematycznych: 1) sieć osadnicza i osie rozwojowe, ) transport, komunik cja i sie transportowe, 3) gospodarka, 4) rynek pracy, 5) społeczeństwo: wy wania demograficzne/infrastruktura społeczna /dostępność do usług, 6) społeczeństwo: edukacja/kultura/sport, 7) turystyka, 8) środowisko przyrodn cze, 9) dziedzictwo kulturowe, 10) klimat i energetyka, 11) ochrona środowiska: zmniejszanie zagrożeń, 12) ochrona środowiska: zarządzanie ryzykiem, 13) współpraca transgraniczna. Każdy z dokumentów został przeanalizowany pod kątem głównych celów, kierunków i działań, jakie zaplanowane zostały do realizacji w ramach poszczególnych obszarów tematycznych, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów współpracy transgranicznej. Dla każdego z tych obszarów sporządzono następnie opis, w którym zawarte zostały informacje o głównych zaplanowanych w dokumentach kierunkach działań na obszarze powiązań. Na podstawie analizy określone i zarekomendowane zostały priorytetowe obszary współpracy, opisane w rozdziale 3. 2. ANALIZA DOKUMENTÓW 2.1. OBSZARY TEMATYCZNE SIEĆ OSADNICZA I OSIE ROZWOJOWE Sieć osadnicza w polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań wyróżnia się historycznie wykształconym policentrycznym układem, złożonym z jednego dużego, kilku średnich i małych miast, które pełnią ważną rolę jako centra usług i działalności gospodarczej (Mapa obszaru powiązań ONE). W polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań funkcjonuje 15 miast średnich i dużych (powyżej 20 tys. mieszkańców), które zamieszkuje ponad 612 tys. mieszkańców (4% ogółu ludności tego obszaru). Największe miasta rozmieszczone są w przestrzeni dość równomiernie W regionie zlokalizowane jest tylko jedno miasto o liczbie ludności powyżej 100 tys. – Liberec po stronie czeskiej (Tabela 2). Większość miast małych, w szczególności po stronie niemieckiej, skupiona jest w południowej części powiatu Bautzen i Görlitz w bliskim sąsiedztwie granicy z Czechami, podobna sytuacja ma miejsce po stronie polskiej w podregionie jeleniogórskim, natomiast po stronie czeskiej większość miast skupiona jest w środkowo-wschodniej części Libereckiego Kraju. Ważną rolę odgrywają gminy przygraniczne, a w szczególności miasta położone przy granicy, stanowiące „laboratoria” współpracy i bramy do wymiany polsko-niemiecko-czeskiej m.in.: Gorlitz/ Zgorzelec; Zittau / Hradek n. Nisou/Bogatynia; Šluknov/Sohland nad Szprewą; Jiríkov/Ebersbach-Neugersdorf; Rumburk/Seifhennersdorf; Dolní Poustevna/Sebnitz (poza obszarem Trójziemia); Varnsdorf/Seifhennersdorf i Vansdorf/Großschönau.

2 Instytut Rozwoju Terytorialnego ul. J. Wł. Dawida 1A 50-527 Wrocław tel.: (+48) 71 374 95 00 fax.: (+48) 71 374 95 13 www.irt.wroc.pl Autorki i Autorzy Instytut Rozwoju Terytorialnego (IRT) Koordynacja i kierownictwo: Dr Maciej Zathey, Agnieszka Wałęga, Renata Cieślak, Marta Oleszczuk, Katarzyna Acedońska, Małgorzata Mongiałło Projekt okładki Magdalena Pietrukiewicz Niniejsze opracowanie finansowane jest przez Rząd Federalny w ramach modelowego projektu planowania przestrzennego "Trzy kraje – jedna przyszłość – współpraca w polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań". 8 Tabela 2 Najważniejsze ośrodki miejskie polsko-niemiecko-czeskiego obszaru powiązań [2020]. Lp. Miasta według kategorii wielkościowych Miasta duże Miasta średnie Miasta małe 100 - 200 tys. mieszkańców 50 - 100 tys. mieszkańców 20 - 50 tys. mieszkańców < 20 tys. mieszkańców 1. Liberec (CZ) 104 261 Jelenia Góra (PL) 78 335 Decin (CZ) 47 951 Radeberg (DE) 18 597 2. Görlitz (DE) 55 780 Jablonec nad Nisou (CZ) 45 317 Kamienna Góra (PL) 18 585 3. Bolesławiec (PL) 38 486 Kamenz (DE) 16 998 4. Bautzen (DE) 38 006 Weißwasser/O.L. (DE) 15 640 5. Česká Lípa (CZ) 37 361 Złotoryja (PL) 15 273 6. Żary (PL) 37 304 Löbau (DE) 14 347 7. Hoyerswerda (DE) 31 790 Turnov (CZ) 14 391 8. Zgorzelec (PL) 29 810 Niesky (DE) 10 051 9. Zittau (DE) 24 738 Nový Bor (CZ) 11 582 10. Bogatynia (PL) 22 633 Jilemnice (CZ) 5 417 11. Jawor (PL) 22 462 Lwówek Śląski (PL) 8 753 12. Lubań (PL) 20 723 Semily (CZ) 8 311 13. Hradek nad Nisou (CZ) 7 744 Rozwój obszarów położonych w transgraniczu z racji swojej wieloaspektowości stanowi jedno z największych wyzwań rozwoju regionalnego. Bardzo istotnym elementem kształtowania obszarów przygranicznych, w tym sieci osadniczej i jej powiązań jest współpraca transgraniczna. Szczególną rolę w tym procesie odgrywa polityka rozwoju oraz projekty współpracy transgranicznej realizowane w ramach polityki spójności UE. Takie podejście zostało również przyjęte w analizowanych dokumentach strategicznych i plani tycznych dla polsko-niemiecko-czeskiego transgranicza, m.in. poprzez wskazane tam cele i dzi ł nia oraz określone kierunki interwencji prowadzonej w przestrzeni regionalnej. Dokumenty str egiczne pełnią tutaj rolę drogowskazów ukierunkowujących do wszechstronnego rozwoju (gospodarczego, społecznego, środowiskowego, przestrzennego) i stanu, do którego należy dążyć. Zapr ponowane w analizowanych dokumentach cele i działania ukierunkowane są bezpośrednio lub pośrednio na wzmocnienie ośrodków oraz ich powiązania w sieci osadniczej, jak np. powiązania komunikacyjne, dostępność do dóbr i usług publicznych, atrakcyjność miejsca zamieszkania, wykorzystanie i aktywizacja potencjałów regionalnych oraz współpraca transgraniczna [1, 2, 3, 4, 5]5. Dokumenty planistyczne opierają się na obowiązujących przepisach (ustawach) o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym i są instrumentami polityki przestrzennej poprzez formułowanie kierunków zagospodarowania terenu w skali kraju, regionu czy też gminy. Jednym z elementów kształtowania sieci osadniczej na obszarach przygranicznych, któremu poświęcono szczególną uwagę w większości analizowanych dokumentów planistycznych jest rola i znaczenie ośrodków miejskich, które są determinantą rozwoju tego obszaru i pełnią różnorodne funkcje w dziedzinie gospodarki, usług użyteczności publicznej, turystyki, transportu, nauki, kultury i polityki. 5 W nawiasach kwadratowych podano numery analizowanych dokumentów. Numeracja wg tabeli 1.

3 Spis treści 1. Wprowadzenie ................................................................................................................................ 4 1.1. Obszar opracowania................................................................................................................ 4 1.2. Cel, przedmiot i zakres opracowania....................................................................................... 5 2. Analiza dokumentów ....................................................................................................................... 7 2.1. Obszary tematyczne ................................................................................................................ 7 Sieć osadnicza i osie rozwojowe ...................................................................................................... 7 Transport, komunikacja i osie transportowe ................................................................................ 11 Gospodarka ................................................................................................................................... 12 Rynek pracy ................................................................................................................................... 13 Społeczeństwo: wyzwania demograficzne, infrastruktura społeczna, dostępność do usług ........ 14 Społeczeństwo: edukacja, kultura, sport ...................................................................................... 15 Turystyka ....................................................................................................................................... 16 Środowisko przyrodnicze............................................................................................................... 17 Dziedzictwo kulturowe .................................................................................................................. 18 Klimat i energetyka........................................................................................................................ 18 Ochrona środowiska: minimalizacja zagrożeń .............................................................................. 20 Ochrona środowiska: zarządzanie ryzykiem.................................................................................. 21 Współpraca transgraniczna ........................................................................................................... 22 2.2. Polsko-niemiecko-czeski obszar powiązań ............................................................................ 23 2.2.1. Granice obszaru powiązań ................................................................................................ 23 2.2.2. Ważne ośrodki miejskie ..................................................................................................... 23 2.2.3. Główne osie rozwojowe i transportowe ........................................................................... 25 3. Priorytetowe obszary współpracy na polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań ................. 26 4. Wykaz źródeł ................................................................................................................................. 30 Załącznik graficzny: Mapa obszaru powiązań ONE 9 Zwrócono również uwagę na konieczność wykorzystania zalet policentrycznej struktury osadniczej, wzmocnienie metropolii jako „okien na świat” [8] oraz pozostałych ośrodków miejskich tj. miast regionalnych [7] i ich obszarów funkcjonalnych, jak również rozwijanie powiązań między większymi i średnimi ośrodkami, w celu lepszego, efektywnego wykorzystania uzupełniających się funkcji oraz wykorzystania i aktywizacji potencjałów regionalnych (w tym w szczególności gospodarczych) [4, 12]. Istotnym wyzwaniem jest również wzmocnienie współpracy pomiędzy ośrodkami ponadlokalnymi oraz ośrodkami wyższego rzędu w regionie przygranicznym [7]. W większości dokumentów poruszony został aspekt wspierania rozwoju miast, włączania obszarów wiejskich, w szczególności w kontekście poprawy ich dostępności transportowej poprzez integrowanie ofert publicznego transportu zbiorowego w obrębie obszarów funkcjonalnych większych ośrodków, jak również poprawę jakości i dostępności do usług publicznych [1, 2, 4, 5, 6, 7]. Ważnym wyzwaniem w omawianych dokumentach, w odniesieniu do miast, jest również czynienie miast atrakcyjnymi, zadbanymi i bezpiecznymi miejscami do życia, oferującymi różnorodną i niedrogą ofertę mieszkaniową dla wszystkich grup mieszkańców, wyposażonymi w infrastrukturę publiczną wspierającą wysoką jakość życia. Dokumenty poruszają temat oszczędności i bardziej efektywnego wykorzystania energii w celu realizacji zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju oraz sprostania wyzwaniom zmian klimatycznych, w szczególności poprzez dążenie do rozwoju skoncentrowanego osadnictwa, co zapobiega dalszej fragmentacji krajobrazu i przestrzeni oraz podnosi atrakcyjność transportu zbiorowego (kolejowego i autobusowego) i rowerowego [2, 3, 8]. Sieć osadnicza w dokumentach planistycznych Saksonii, Kraju Libereckiego oraz Dolnego Śląska, została określona w różny sposób. Nie zmienia to faktu, że sieć ośrodków, które skupiają funkcje użyteczności publicznej, ma szczególne znaczenie dla regionu transgranicznego i pełni taką samą rolę w każdym z państw. W Saksonii istnieją trzy poziomy ośrodków: ośrodki (centra) nadrzędne, pośrednie i podstawowe, o zróżnicowanej podaży oraz funkcjach zaopatrzenia i rozwoju, które zostały wprowadzone w Planie Rozwoju Kraju Związkowego Saksonia 2013 [12] oraz w Planie regionalnym Górne Łużyce-Dolny Śląsk [6]. W regionie przygranicznym (powiecie Bautzen i Görlitz) znajdują się następujące ośrodki: - Centra nadrzędne – nadrzędny zespół miast Bautzen-Görlitz-Hoyerswerda (o uzupełniających się funkcjach); - Centra pośrednie – Kamenz, Löbau, Niesky, Radeberg, Weißwasser/O.L., Zittau; - Centra podstawowe – Bernstadt a.d.E., Ebersbach-Neugersdorf, Rothenburg/O.L., Reichenbach/O.L. i Großschönau, jak również Bernsdorf, Bischofswerda, GroßdubrauRadibor, Großröhrsdorf, Kirschau-Neukirch/Lausitz-Schirgiswalde-Sohland an der SpreeWilthen, Königsbrück, Königswartha, Pulsnitz, Weißenberg, Wittichenau. Niektóre z pozostałych miast i gmin są gminami o specjalnej funkcji gminnej lub nie posiadają funkcji centralnej. W dokumentach [6, 12] zdefiniowano również obszary wymagające szczególnych działań (w zakresie przebudowy, rozwoju i promocji), ze względu na ich położenie na terenie związanym z ochroną środowiska i górnictwem: - obszary w pobliżu granicy z Rzeczpospolitą Polską i Republiką Czeską, - pogórnicze krajobrazy węgla brunatnego i nieczynnych kopalni Na Dolnym Śląsku [11] istnieje sześciostopniowy podział ośrodków, przy czym na analizowanym obszarze przygranicznym występują cztery poziomy ośrodków6: - ośrodek regionalny - Jelenia Góra, 6 W strukturze hierarchicznej ośrodków ujętej w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego [11] ustalone zostały również inne ośrodki tj.: wojewódzki oraz ośrodki subregionalne, jednak nie występują one na analizowanym obszarze

2 Instytut Rozwoju Terytorialnego ul. J. Wł. Dawida 1A 50-527 Wrocław tel.: (+48) 71 374 95 00 fax.: (+48) 71 374 95 13 www.irt.wroc.pl Autorki i Autorzy Instytut Rozwoju Terytorialnego (IRT) Koordynacja i kierownictwo: Dr Maciej Zathey, Agnieszka Wałęga, Renata Cieślak, Marta Oleszczuk, Katarzyna Acedońska, Małgorzata Mongiałło Projekt okładki Magdalena Pietrukiewicz Niniejsze opracowanie finansowane jest przez Rząd Federalny w ramach modelowego projektu planowania przestrzennego "Trzy kraje – jedna przyszłość – współpraca w polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań". 10 - ośrodek lokalny I stopnia – Bolesławiec, Zgorzelec, - ośrodek lokalny II stopnia – Jawor, Kamienna Góra, Lubań, Lwówek Śląski, Złotoryja, - ośrodki III stopnia – pozostałe ośrodki gminne, miasta i wsie będące siedzibą gmin. Zlokalizowany jest tu również jeden miejski obszar funkcjonalny ośrodka regionalnego –Jeleniogórski Obszar Funkcjonalny (JOF), z ośrodkiem centrotwórczym (rdzeniowym) Jelenią Górą, który generuje rozwój gospodarczy tego obszaru. Po stronie czeskiej7 wyznaczono w dokumencie: Zasady zagospodarowania przestrzennego kraju libereckiego [13] obszary i osie rozwoju o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. Obszary rozwoju oceniane są wg kategoryzacji skupisk ludności w kontekście międzynarodowym, krajowym i ponadlokalnym. Obejmują one kilka gmin, na które oddziałuje dynamika rozwoju ośrodka centralnego, reprezentującego regiony na wyższym i niższym poziomie regionalnym, który to z kolei posiada podstawowe funkcje centrotwórcze oraz administracyjne (tak samo jak ma to miejsce w przypadku ośrodków osadniczych na Dolnym Śląsku). Na analizowanym terenie występuje obszar rozwoju o znaczeniu krajowym OB7, którego ośrodkiem o znaczeniu ponadregionalnym jest miasto Liberec oraz obszar rozwoju o znaczeniu ponadlokalnym: ROB2 Česká Lípa – Nový Bor i ROB3 Turnov. Ponadto zdefiniowano 6 kategorii hierarchicznych ośrodków, wśród których znajduje się 5 kategorii centrów osadniczych i 1 kategoria gmin pozostałych: - ośrodek o znaczeniu ponadregionalnym – Liberec, - ośrodek o znaczeniu regionalnym – Česká Lípa, Jablonec n. N. i Turnov, - ośrodek o znaczeniu mikroregionalnym - poziom wyższy – Jilemnice, Tanvald, Nový Bor, Semily i Frýdlant - ośrodek o znaczeniu mikroregionalnym - poziom niższy – Železný Brod, Rokytnice n. J., Doksy, Desná, Lomnice n. P., Cvikov, Mimoň, Stráž p. R., Smržovka, Hrádek n. N., Český Dub, Harrachov, Chrastava, Jablonné v P., Kamenický Šenov, Dubá, Hejnice, Velké Hamry i Nové Město p. S. - ośrodek o znaczeniu subregionalnym – Hodkovice n. M., Jablonec n. J., Josefův Důl, Osečná, Raspenava, Rovensko p. T., Rychnov, Vysoké n. J., Zákupy i Žandov, - pozostałe miejscowości. Osie powiązań i rozwoju w dokumentach planistycznych dot. obszarów Dolnego Śląska, Saksonii i Czech traktowane są w różny sposób, jednak w każdym przypadku określane są jako istniejące lub planowane połączenia transportowe uwzględniające dynamikę rozwoju odpowiednich ośrodków w kontekście istni jącej lub przewidywanej koncentracji ludności i działalności gospodarczej oraz związanych z tym zwiększonych wymagań w zakresie połączeń transportowych. Mają one charakter p na regionalny i po adlokalny, w zależności od stopnia integralności terytorium w ramach łączenia ośrodków osadniczych o znaczeniu ponadregionalnym i regionalnym z ważnymi ośrodkami osadniczymi na terenie sąsiednich krajów. W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego [11] osie rozwojowe nie zostały wskazane. Jednak wskazane zostały tam główne osie transportowe, które pokrywają się z przebiegami infrastruktury transportowej o znaczeniu europejskim (TEN-T) i krajowym. Uzupełniają je drogi wojewódzkie i linie kolejowe o znaczeniu regionalnym łącząc ze sobą ośrodki miejskie, w szczególności te będące stolicami powiatów (Mapa obszaru powiązań ONE). Osie powiązań i rozwoju po stronie saksońskiej Po stronie niemieckiej na obszarze Powiatu Bautzen i Powiatu Görlitz zidentyfikowano następujące osie połączeń i rozwoju [6,12]: Osie połączeń i rozwoju o znaczeniu ponadregionalnym: Wrocław-Görlitz / Zgorzelec – Bautzen - Radeberg – Drezno, Wrocław-Görlitz / Zgorzelec – Niesky- Weißwasser/O.L. – Cottbus-Berlin, Berlin-Cottbus-Hoyerswerda-Dresden, 7 Patrz: Vgl. der Raumplanung im Freistaat Sachsen und in der Tschechischen Republik, http://cross-data.eu/wp-content/uploads/2020/Ergebnisse/CrossData_Broschuere_2020_de.pdf

3 Spis treści 1. Wprowadzenie ................................................................................................................................ 4 1.1. Obszar opracowania................................................................................................................ 4 1.2. Cel, przedmiot i zakres opracowania....................................................................................... 5 2. Analiza dokumentów ....................................................................................................................... 7 2.1. Obszary tematyczne ................................................................................................................ 7 Sieć osadnicza i osie rozwojowe ...................................................................................................... 7 Transport, komunikacja i osie transportowe ................................................................................ 11 Gospodarka ................................................................................................................................... 12 Rynek pracy ................................................................................................................................... 13 Społeczeństwo: wyzwania demograficzne, infrastruktura społeczna, dostępność do usług ........ 14 Społeczeństwo: edukacja, kultura, sport ...................................................................................... 15 Turystyka ....................................................................................................................................... 16 Środowisko przyrodnicze............................................................................................................... 17 Dziedzictwo kulturowe .................................................................................................................. 18 Klimat i energetyka........................................................................................................................ 18 Ochrona środowiska: minimalizacja zagrożeń .............................................................................. 20 Ochrona środowiska: zarządzanie ryzykiem.................................................................................. 21 Współpraca transgraniczna ........................................................................................................... 22 2.2. Polsko-niemiecko-czeski obszar powiązań ............................................................................ 23 2.2.1. Granice obszaru powiązań ................................................................................................ 23 2.2.2. Ważne ośrodki miejskie ..................................................................................................... 23 2.2.3. Główne osie rozwojowe i transportowe ........................................................................... 25 3. Priorytetowe obszary współpracy na polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań ................. 26 4. Wykaz źródeł ................................................................................................................................. 30 Załącznik graficzny: Mapa obszaru powiązań ONE 11 Hoyerswerda-Bautzen-Löbau-Zittau-Liberec/Praha, Osie połączeń i rozwoju o znaczeniu regionalnym: uzupełniają wyznaczone w Krajowym planie rozwoju sieć osi połączeń i rozwoju o znaczeniu ponadregionalnym, łącząc osiowo mniejsze miejscowości centralne z większymi oraz stanowią połącz nia z terenami sąsiednich regionów Republiki Czeskiej i Polski (Decin, Czeska Lipa, Żary / Zielona Góra). Osie powiązań i rozwoju po stronie polskiej Po stronie polskiej na obszarze Podregionu jeleniogórskiego zidentyfikowano następujące osie [11]: Osie połącz ń transportowych o znaczeniu ponadregionalnym: Wrocław-Görlitz/Zgorzelec – Bautzen - Radeberg – Drezno, Wrocław-Krzyżowa – Olszyna – Forst(Lausitz) - Cottbus - Berlin, Praga - Hradec Kralove – Legnica - Zielona Góra – Gorzów Wielkopolski – Szczecin, Gorlitz/Zgorzelec – Lubań – Jelenia Góra – Wałbrzych/Świdnica. Osie połączeń transportowych o znaczeniu regionalnym: Osie tworzy sieć dróg kr jowych i wojewódzkich łącząc ze sobą ośrodki miejskie o znaczeniu regionalnym jak Jelenia Góra i Legnica, ośrodki lokalne I stopnia Bolesławiec, Zgorzelec oraz II stopnia Jawor, Kamienna Góra, Lubań, Lwówek Śląski i Złotoryja. Ponadto stanowią połączenia z terenami sąsiednich regionów Republiki Czeskiej, Republiki Federalnej Niemiec i Polski (Liberec, Frydlant, Gorlitz, Zittau oraz Żagań/Żary). Osie powiązań i rozwoju po stronie czeskiej Po stronie czeskiej, na obszarze Libereckiego Kraju zidentyfikowano następujące osie rozwojowe [13]: Oś rozwoju o znaczeniu krajowym: OS3: Praga - Liberec - Hrádek nad Nisou - granica czesko-niemiecka, Polska (Görlitz/Zgorzelec). Osie rozwojowe o znaczeniu ponadlokalnym: ROS2 Liberec - Turnov - granica LK/KHK - Jičín - Hradec Králové, ROS3 Liberec - Chrastava - Bílý Kostel nad Nisou - Jablonné v Podještědí - Nový Bor - granica LK/ÚK - Děčín - Ústí nad Labem. Znacząca oś funkcjonalna między ośrodkami (istotne powiązanie transgraniczne Czechy-Polska): - Liberec- Jablonec n.Nisou – Tanv ld – Harachov – granica - Szklarska Poręba – Jelenia Góra, - Turnov – Semily – Jilemnice – Vrchlabi – Trutnov – Lubawka granica. TRANSPORT, KOMUNIKACJA I OSIE TRANSPORTOWE Na analizowanym obszarze powiązań główne osie transportowe tworzone są poprzez infrastrukturę transportową, stanowiącą element transeuropejskiej sieci transportowej TEN-T Przebieg drogowych, kolejowych oraz śródlądowych korytarzy tworzących sieć TEN-T zawarty został w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1315/20138. Problematyka rozwoju europejskich korytarzy transportowych w polsko-niemiecko-czeskim obszarze powiązań została wielokrotnie poruszona w analizowanych opracowaniach planistycznych i strategicznych. Wskazane w nich cele, działania oraz kierunki interwencji prowadzone w przestrzeni regionalnej związane są przede wszystkim z infrastrukturą transportową w ramach sieci TEN-T i polegają na usunięciu wąskich gardeł w ponadregionalnej sieci drogowej i kolejowej. Szczególnie istotna jest poprawa stopnia elektryfikacji i modernizacja transgranicznych linii kolejowych zwiększająca ich wykorzystanie w dalekobieżnym kolejowym transporcie pasażerskim i towarowym oraz ilość wzajemnych powiązań gospodarczych między poszczególnymi krajami. Sprawnie rozbudowane osie transportowe wzmocnią rangę ośrodków miejskich i ich obszarów funkcjonalnych poprzez skrócenie czasów przejazdu oraz stworzą połączenia między infrastrukturą transportową do ruchu dalekobieżnego a infrastrukturą do ruchu regionalnego i lokalnego, zapewniając ciągłość tras 8 Rozporządzenie z dnia 11 grudnia 2013 r. w sprawie unijnych wytycznych dotyczących rozwoju transeuropejskiej sieci transportowej i uchylające decyzję nr 661/2010/UE

RkJQdWJsaXNoZXIy MjUxOTg3