PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO na lata 2021 -2024
OPRACOWANIE Instytut Rozwoju Terytorialnego ul. Dawida 1A 50-527 Wrocław DYREKTOR Maciej Zathey ZASTĘPCY DYREKTORA Magdalena Belof Agnieszka Wałęga ZESPÓŁ AUTORSKI Magdalena Belof Justyna Bartczak Marzenna Halicka-Borucka Magdalena Kasprzak Anna Kierzkowska Ilona Szarapo WSPÓŁPRACA DZIAŁ DZIEDZICTWA KULTUROWEGO Marta Kaluch-Tabisz Piotr Żelazo OPRACOWANIE KARTOGRAFICZNE I ELEKTRONICZNE PRZETWARZANIE DANYCH Małgorzata Wolańska SKŁAD Justyna Bartczak
1 SPIS TREŚCI Wstęp .............................................................................................................................................................. 2 1. Dziedzictwo kulturowe województwa dolnośląskiego - diagnoza prospektywna .................................. 5 1.1. Zasoby i stan zachowania dziedzictwa kulturowego ............................................................................ 5 1.2. Charakterystyka krajobrazu kulturowego ............................................................................................ 8 1.3. Wykazy zabytków o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym oraz zabytków zagrożonych ........ 11 1.4. Zarządzanie ......................................................................................................................................... 12 1.5. Finansowanie...................................................................................................................................... 13 1.6. Główne problemy i wyzwania związane z ochroną zabytków nieruchomych .................................... 15 1.7. SWOT .................................................................................................................................................. 16 2. Struktura celów programu opieki nad zabytkami województwa dolnośląskiego ......................... 18 2.1. Cele, priorytety i działania na lata 2021-2024.................................................................................... 20 3. Ramy wdrażania ............................................................................................................................ 25 3.1. Ramy instytucjonalne ......................................................................................................................... 25 3.2. Ramy finansowe ................................................................................................................................. 28 3.1. Monitoring.......................................................................................................................................... 28 3.2. Matryca wdrażania ............................................................................................................................. 30 Zakończenie ........................................................................................................................................... 35 Słownik terminów.................................................................................................................................. 36 Aneks ..................................................................................................................................................... 37
2 Wstęp Dziedzictwo kulturowe Dolnego Śląska wyróżnia się na tle kraju ze względu na jego bogactwo i różnorodność, wynikającą z wielowyznaniowej i wielonarodowej historii tego regionu i jego położenia geograficznego. Na całokształt dziedzictwa składają się materialne wartości obiektów i zespołów zabytkowych, krajobrazów kulturowych, zabytków ruchomych oraz wartości kultury niematerialnej. Program opieki nad zabytkami jest podstawowym instrumentem kształtowania długookresowej polityki w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami w województwie dolnośląskim. Należy do grupy programów realizujących strategię województwa i w związku z tym stanowi dokument wykonawczy do „Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2030”. Opracowanie programu jest wypełnieniem obowiązku ustawowego wynikającego z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która w art. 87 ust. 1 zobowiązuje Zarząd Województwa do sporządzenia na okres 4 lat wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami. Jego głównym celem jest określenie warunków organizacyjnych i finansowych dla realizacji zadań w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, zgodnie z kompetencjami Samorządu Województwa Dolnośląskiego. Program został opracowany przez Instytut Rozwoju Terytorialnego, jednostkę organizacyjną Samorządu Województwa Dolnośląskiego, na podstawie uchwały Zarządu Województwa nr 2944/VI/20 z dnia 5 listopada 2020 r. Opracowanie powstało we współpracy z Działem Dziedzictwa Kulturowego oraz Wydziałami Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego (UMWD), przy udziale Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (DWKZ). Niniejszy Program obejmuje lata 2021-2024 i stanowi kontynuację programu obowiązującego w latach 2016-2020. Wprowadzone w nim zmiany dotyczą zakresu rzeczowego i wynikają z zaleceń audytu wewnętrznego przeprowadzonego w październiku 2020 roku (Nr DU-AW.1720.13.2020, Realizacja przez jednostki Województwa Dolnośląskiego Programu opieki nad zabytkami województwa dolnośląskiego w latach 2016-2020) oraz z wniosków z raportu pokontrolnego NIK z dnia 31 lipca 2019 r. (kontrola P/19/023 – „Ochrona materialnego dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych”). Zgodnie z tymi zaleceniami, Program obejmuje wyłącznie realizację zadań w dziedzinie opieki nad zabytkami, do których zobowiązany jest Samorząd Województwa na podstawie ustaw, a wyznaczone działania dotyczą zabytków w znaczeniu ściśle określonym w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z art. 3 pkt 1 wymienionej ustawy zabytkiem jest „nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane
3 z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Cele i zadania programowe, jakie będą realizowane w latach 2021-2024 zostały ściśle powiązane z przedsięwzięciami określonymi w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2030. Adresatami programu są w pierwszej kolejności wydziały i jednostki organizacyjne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego realizujące zadania w sferze ochrony i opieki nad zabytkami, a także instytucje i podmioty, których działalność obejmuje ochronę dziedzictwa kulturowego, jednostki samorządu terytorialnego, obecni i potencjalni właściciele i użytkownicy obiektów zabytkowych oraz zainteresowani ochroną i opieką nad zabytkami. Prezentowany materiał prezentuje diagnozę stanu dziedzictwa kulturowego w województwie dolnośląskim w ujęciu prospektywnym, układ celów i działań wskazanych do realizacji na lata 20212024 oraz ramy wdrażania, w których wskazano podmioty odpowiedzialne za wdrażanie programu, źródła finansowania oraz zasady monitoringu działań.
4 RYSUNEK 1. UMIEJSCOWIENIE I ODNIESIENIA „PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO”. * Docelowy system dokumentów krajowych obowiązujący w 2021 r. Źródło: opracowanie IRT
5 1. DZIEDZICTWO KULTUROWE WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO - DIAGNOZA PROSPEKTYWNA Dolny Śląsk, ze względu na swoje położenie oraz uwarunkowania polityczne, podlegał oddziaływaniom głównych ośrodków kultury artystycznej Europy Środkowej, przede wszystkim Pragi, Krakowa i Norymbergi, a później również Drezna, Wiednia i Berlina. Przenikające stamtąd impulsy artystyczne oraz wielowyznaniowa i wielonarodowa specyfika regionu zadecydowały o wielkim bogactwie dziedzictwa kulturowego. Występują tu przykłady architektury odzwierciedlające wszystkie epoki i style artystyczne, począwszy od wczesnego średniowiecza aż po XX w. Są to m.in. historycznie ukształtowane zespoły miejskie i ruralistyczne, zespoły rezydencjonalne i sakralne, założenia obronne, zabytki przemysłu i techniki oraz liczne obiekty zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej. Na pełny obraz dziedzictwa kulturowego składają się także zabytki ruchome (dzieła sztuk plastycznych i rzemiosła artystycznego), stanowiska archeologiczne oraz krajobrazy kulturowe. Stanowią one zasadnicze komponenty dzisiejszej struktury osadniczej i przestrzennej regionu, a zarazem walory, wyróżniające Dolny Śląsk w skali krajowej i europejskiej. 1.1. ZASOBY I STAN ZACHOWANIA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 1. Liczba obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków w województwie dolnośląskim wg danych DWKZ (stan na koniec 2020 r.) wynosi 46.040, w tym zabytki nieruchome w ilości 8.130 obiektów, stanowiska archeologiczne - 1.492 oraz zabytki ruchome - 36.418. Pod względem liczby zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, województwo zajmuje pierwszą pozycję w Polsce (przed województwami wielkopolskim i mazowieckim). Takie samo miejsce zajmuje również w odniesieniu do zabytków archeologicznych (tu przed województwami opolskim i wielkopolskim). 2. W zasobie zabytków nieruchomych figurujących w rejestrze zabytków, obejmującym 8.130 obiektów, zasadnicze grupy stanowią obiekty mieszkalne, mieszkalno-gospodarcze i użyteczności publicznej (łącznie 2.988), obiekty sakralne i towarzyszące im zabudowania (razem 1.801) oraz pałace, dwory i zamki z obiektami towarzyszącymi (razem 1.602). Te trzy grupy obejmują blisko 80% ogólnej liczby zabytków, a na pozostałą część składają się układy zieleni, w tym parki pałacowe (833), cmentarze (354), układy urbanistyczne i ruralistyczne (145) oraz obiekty przemysłowe i gospodarcze (407). Zasób ten uzupełniają stanowiska archeologiczne w liczbie 1.492. 3. Pełny zasób zabytków nieruchomych określają wykazy zabytków nieruchomych zawierające: obiekty wpisane do rejestru zabytków, figurujące w ewidencji zabytków oraz obiekty wskazane przez wojewódzkiego konserwatora zabytków do ujęcia w wojewódzkiej ewidencji zabytków. W wykazach i ewidencji figuruje obecnie ok. 101.000 zabytków nieruchomych architektury i budownictwa, ich zespołów, parków i cmentarzy, (w tym ok. 7,7% wpisanych do rejestru zabytków) 342 układy urbanistyczne (w tym 39% wpisanych do rejestru zabytków), 1 993 układy ruralistyczne (0,5% wpisanych do rejestru zabytków), 2.523 obszary ochrony archeologicznej (2 obszary wpisane do rejestru zabytków) oraz 31.525 stanowiska archeologiczne (4,7% wpisanych do rejestru zabytków).
6 4. O wysokim potencjale materialnego dziedzictwa kulturowego województwa świadczy liczba obiektów i zespołów zabytkowych o wybitnych wartościach artystycznych i historycznych, objętych ochroną. Należą do nich obiekty figurujące na liście światowego dziedzictwa UNESCO, zespoły zabytkowe uznane za pomniki historii oraz parki kulturowe. Na liście światowego dziedzictwa UNESCO znajdują się: kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy – największe w Europie budowle sakralne, drewniane o konstrukcji szkieletowej z XVII wieku (2001 r.), Hala Stulecia we Wrocławiu - wzniesiona w latach 1911–1913 wg projektu Maxa Berga, pierwsza w świecie budowla publiczna zrealizowana w konstrukcji żelbetowej o monumentalnej skali, uznawana za jedno z najważniejszych dzieł światowej architektury XX wieku (2006 r.). Obecnie na terenie województwa znajduje się 12 zespołów zabytkowych uznanych za pomnik historii: zespół historycznego centrum Wrocławia, Hala Stulecia we Wrocławiu, zespół dawnego opactwa cystersów w Krzeszowie, pobenedyktyński zespół klasztorny w Legnickim Polu, twierdza w Srebrnej Górze, młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju, pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej (tj. zespoły pałacowo-parkowe w Bukowcu, „Paulinum” w Jeleniej Górze, Schaffgotschów w Jeleniej Górze-Cieplicach, w Karpnikach - zamek i willa „Dębowy Dwór”, w Kowarach-Ciszycy, Łomnicy, Mysłakowicach, Staniszowie Górnym oraz sztuczne ruiny na szczycie góry Grodnej tzw. Zamek Henryka, Wojanowie i Wojanowie-Bobrowie), kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu, zespół dawnego opactwa cysterek w Trzebnicy, kościół ewangelicko-augsburski pw. Ducha Świętego zwany Kościołem Pokoju w Jaworze, zespół kościoła ewangelicko-augsburskiego pw. Trójcy Świętej zwany Kościołem Pokoju w Świdnicy, katedra pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika w Świdnicy. Obecnie na terenie województwa znajduje się 6 parków kulturowych: Forteczny Park Kulturowy w Srebrnej Górze (2002 r., utworzony jako pierwszy w kraju), Forteczny Park Kulturowy Twierdza Kłodzka (2005 r.), Park Kulturowy Kotliny Jeleniogórskiej (2009 r.), Wrocławski Park Kulturowy (2014 r.), Park Kulturowy Wzgórze Zamkowe, Dolina Budzówki i Nysy Kłodzkiej w Kamieńcu Ząbkowickim (2014 r.), Park Kulturowy Opactwa Cystersów w Henrykowie (2020 r.). 5. W województwie występują 1.492 stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru, liczbę tę uzupełnia aż 31.525 stanowisk oraz 2.523 obszary ochrony archeologicznej, które włączone są do ewidencji zabytków. Jest to największy tego typu zasób regionalny w skali kraju. Część z nich stanowią obiekty o wyeksponowanych formach krajobrazowych (jest ich ok. 250, w tym: grodziska, wały kultowe, kurhany, megality, jaskinie i kopalnie, a także ślady osad). Stanowiska archeologiczne zostały zewidencjonowane w ramach ogólnopolskiego programu Archeologiczne Zdjęcie Polski (AZP),
7 którym objęto ponad 95% obszaru województwa, a znacznie wcześniej były wpisywane do rejestru zabytków. 6. Znaczna liczba zabytków ruchomych zachowanych w województwie to dzieła sztuk plastycznych i rzemiosła artystycznego, które wpisane są do rejestru zabytków. Ogólna liczba zabytków ruchomych wynosi 36.418 obiektów, co stanowi blisko 15 % ogółu zasobów krajowych i sytuuje województwo na czołowym miejscu w Polsce. Najliczniejszą ilościowo grupę stanowią obiekty wyposażenia i wystroju świątyń (jest to największa ilość tego typu zabytków w kraju). Cały zasób zabytków ruchomych, tzn. obiektów znajdujących się w wojewódzkiej ewidencji zabytków wynosi 69.246. 7. Stan zachowania zabytków wpisanych do rejestru zabytków w województwie dolnośląskim jest bardzo zróżnicowany. Z dostępnych danych wynika, że w ogólnej liczbie zabytków architektury i budownictwa, parków i cmentarzy wpisanych do rejestru zabytków, która wynosi 7.985 obiektów, ok. 17 % nie wymaga interwencji (są one kompleksowo wyremontowane), ok. 5% obiektów jest w trakcie prac remontowych, restauratorskich i konserwatorskich, ok. 45 % jest w stanie dobrym, 26% - w stanie średnim, w stanie zagrożenia jest 5 %, a 2 % stanowią obiekty w stanie ruiny. Największe problemy w prowadzeniu działań ochronnych i rewitalizacyjnych stwarzają obiekty zagrożone i znajdujące się w stanie ruiny, a ich największy odsetek odnotowuje się w grupie obejmującej pałace, dwory i zamki oraz w grupie obiektów towarzyszących zespołom rezydencjonalnym. Największy odsetek zabytków w takim stanie dotyczy obiektów gospodarczych – wynosi ok. 45% przy stosunkowo niewielkiej ich liczbie. W odniesieniu do obiektów przemysłowych odsetek ten sięga ok. 40%. Zagrożenia obiektów gospodarczych dotyczą przede wszystkim tych zlokalizowanych na obszarach wiejskich, a obiektów przemysłowych – na terenie miast. 8. Za zabytki zagrożone uznaje się obiekty w złym stanie technicznym, przeważnie nieużytkowane, które w okresie powojennym nie były poddawane remontom lub zostały wtórnie zdegradowane przez brak odpowiedniego zabezpieczenia. Największą grupę zabytków w tej kategorii stanowią prywatne pałace i obiekty im towarzyszące, budynki mieszkalne, w przewadze na terenach wiejskich (w tym domy przysłupowe), oraz obiekty przemysłowe. Mniejsza, lecz znacząca, jest grupa zabytków zagrożonych i zrujnowanych będących własnością państwową - pałace i obiekty w zespołach pałacowo-parkowych (zarządzane przez Agencję Nieruchomości Rolnych) oraz dworce kolejowe. Kolejna grupa to pałace, dwory i obiekty im towarzyszące, opuszczone dawne kościoły ewangelickie i mauzolea, stanowiące własność jednostek samorządowych. 9. Wśród zabytków znajdujących się w stanie ruiny dominują obiekty prywatne – zrujnowane pałace z obiektami towarzyszącymi i zaniedbanymi parkami, budynki mieszkalne, w tym domy przysłupowe, zabudowa wiejska i obiekty przemysłowe. W stanie niezabezpieczonej ruiny pozostają także obiekty państwowe, pałace i obiekty w zespołach pałacowo-parkowych zarządzane przez ANR oraz niektóre zamki we władaniu Lasów Państwowych. Podobny stan reprezentują także liczne zabytki samorządowe - pałace i obiekty im towarzyszące, dwory, zamki, opuszczone kościoły ewangelickie i mauzolea. 10. Zauważa się postępującą powoli poprawę stanu zabytków na terenie województwa. W grupie pałaców, dworów i zamków znacznie zwiększyła się grupa obiektów wyremontowanych i tych, w których remonty są prowadzone. Liczba kompleksowo wyremontowanych pałaców, dworów i zamków w połowie 2015 r. wynosiła 94 (66 obiektów zabytkowych i 28 obiektów im towarzyszących). Prace remontowe były realizowane przez samorządy (20), instytucje państwowe (8), podmioty prywatne, fundacje i stowarzyszenia oraz instytucje kościelne (kilka obiektów). Liczba ta wzrastała i w końcu 2020 r. odnotowano 113 kompleksowo wyremontowanych obiektów rezydencjonalnych i 84 obiekty im towarzyszące (łącznie 197 obiektów zabytkowych). Prace
8 remontowe prowadzone są w kolejnych, 96 obiektach (pałace, dwory i zamki) oraz 27 im towarzyszących. Struktura właścicielska wyremontowanych i remontowanych zespołów zabytkowych jest następująca: jednostki samorządowe – 28, instytucje państwowe – 9; podmioty prywatne, fundacje i stowarzyszenia oraz instytucje kościelne (kilka obiektów) – 158. 11. Następuje stopniowa wymiana właścicieli obiektów pałacowych. Na rynku wtórnym sprzedawane są obiekty niegdyś zakupione i pozbawione inwestowania, a nawet troski (np. zamek w Ratnie, pałac w Bożkowie, Mańczycach, willa Konrad w Nowej Rudzie). Proces ten jest wynikiem większych możliwości egzekwowania przez konserwatora zabytków wykonania obowiązków ciążących na właścicielach, jak również wzmożonej aktywności społeczników. Poprawia się także stan zrujnowanych obiektów pałacowych, które są zabezpieczane i odbudowywane przez samorządy (np. dwór w Starej Kamienicy, pałac w Goszczu, zamki w Kamieńcu Ząbkowickim, Ząbkowicach Śląskich i Zagórzu Śląskim) oraz podmioty prywatne (np. zamek Niesytno, zamek Henryka w Staniszowie, pałac w Sieroszowie). 12. Działania w ramach tzw. Krainy Domów Przysłupowych zjednoczyły właścicieli tych obiektów, a promocja budownictwa przysłupowego spowodowała wzrost zainteresowania, a nawet „modę” na ich zagospodarowanie. Widoczne są obecnie pozytywne zmiany w zagospodarowaniu i nabywaniu kolejnych obiektów architektury drewnianej. Aktywność społeczna fundacji i stowarzyszeń wyraża się także w ratowaniu dawnych kościołów ewangelickich będących w stanie ruiny (np. kościoły w Żeliszowie, Uniemyślu, Jędrzychowie), takie działania są również podejmowane przez gminy (np. kościół w Starej Rudnej, gmina Rudna). Jednostki samorządowe województwa wykazują się na tle kraju wysoką aktywnością w ratowaniu, zagospodarowaniu i zarządzaniu zabytkami wielkokubaturowymi (np. forty w Srebrnej Górze, zamek Książ z Palmiarnią w Wałbrzychu, zespół pałacowo-parkowy w Kamieńcu Ząbkowickim), a także zabytkami o mniejszej skali, których ze względu na ilość nie sposób wymienić. 13. Obiekty poprzemysłowe oraz zabytki techniki, licznie występujące na terenie województwa, pozostają w stanie niezadowalającym i wymagają prowadzenia działań ochronnych i zabezpieczających. Jednak wiele podmiotów podejmuje skuteczne działania na rzecz ich ochrony i zagospodarowania, są wśród nich samorządy (np. Hydropolis we Wrocławiu, Stara Kopalnia w Wałbrzychu), fundacje (np. wyróżniające się inicjatywy Fundacji Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego) oraz prywatne muzea (m. in. kopalnie w Złotym Stoku i Nowej Rudzie ). W złym stanie pozostaje wiele obiektów zabytkowych będących w zasobach Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (2 obiekty uległy częściowemu zawaleniu) oraz Lasów Państwowych. W związku z działaniami podejmowanymi na poziomie regionalnym nieznacznie poprawia się stan dworców kolejowych (prowadzone remonty dworców m.in. w Strzelinie, Wałbrzychu Głównym, Kątach Wrocławskich, Obornikach Śląskich; planowany remont dworca w Węglińcu) i zabytkowej infrastruktury kolejowej. 1.2. CHARAKTERYSTYKA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO Na urozmaicony krajobraz Dolnego Śląska składają się zabytki pochodzące z różnych epok, są wśród nich dzieła architektury, sztuki i obiekty rzemiosła artystycznego. Zlokalizowane tu zamki stanowią przeszło 20% krajowego zasobu tego typu budowli. Wiele z nich pochodzi z okresu piastowskiego, są to zarówno siedziby książęce i ich relikty (np. Zamek Piastowski w Legnicy wraz z romańskim palatium i kaplicą, relikty zamków we Wrocławiu, Jaworze i Wleniu, zamek Chojnik, Bolków, Ząbkowice Śląskie), jak i zamki w Oleśnicy, Głogowie, Książu czy Zamek Czocha.
9 Zamki rycerskie oraz siedziby szlacheckie były lokowane zarówno na górskich wzniesieniach (m. in. Grodno, Grodziec, Bolczów, Świny, Ratno Dolne), jak i na terenach nizinnych (np. Kliczków, zamek na wodzie w Wojnowicach, zamek Topacz, czy zamek w Leśnicy we Wrocławiu). Przykładem kultury rycerskiej czasów średniowiecza jest wieża mieszkalna w Siedlęcinie z dekoracją malarską ilustrującą legendę o Sir Lancelocie, rotunda walk rycerskich w Ostroszowicach czy ruiny zamku Owiesno. Z czasem warowne zamki były zastępowane pałacami i dworami tworzącymi rozległe założenia rezydencjonalne z parkami i folwarkami. Do takich należą m.in. pałac Marianny Orańskiej w Kamieńcu Ząbkowickim, pałace w Gorzanowie i Bożkowie a także zespół pałaców i ogrodów Kotliny Jeleniogórskiej. Stan zachowania zespołów rezydencjonalnych jest zróżnicowany, istnieją obiekty w bardzo dobrym stanie, stanowiące regionalne atrakcje turystyczne, ale także takie, które są nieużytkowane i pozostają w stanie ruiny (np. Brzezinka k. Oleśnicy, Dziewin, Kamienna Góra). Inne są sukcesywnie zabezpieczane, jak np. Goszcz, Żmigród, Piotrowice gm. Prusice. Od czasów średniowiecza do początku XIX wieku rolę kulturotwórczą odgrywały klasztory, zwłaszcza opactwa cystersów (Lubiąż, Henryków, Krzeszów, Trzebnica, Kamieniec Ząbkowicki). W otoczeniu klasztorów powstawały kalwarie – rozległe założenia przestrzenne z przydrożnymi kapliczkami i rzeźbami. Na Dolnym Śląsku szczególnie popularne były figury św. Jana Nepomucena, Trójcy Św. oraz kolumny maryjne. Klasztor cystersów w Krzeszowie, powiązany funkcjonalnie z klasztorami czeskimi, obejmował liczne wsie i miasta, w których znajdowały się dzieła architektury i sztuki tworzone przez rzemieślników z klasztornej pracowni architektoniczno-rzeźbiarsko-malarskiej. Do filii Krzeszowa należały Chełmno Śląskie, Kowary, Lubawka, Stare Bogaczowice. Klasztor w Lubiążu miał wyjątkowy udział w rozwoju kultury i sztuki, szczególnie w okresie nowożytnym, mieściły się w nim warsztaty artystyczne najwyższej klasy, jak np. malarza Michaela Willmanna. Obiekty związane z działalnością cystersów tworzą ogniwa Szlaku Cysterskiego, stanowiącego jedną z najważniejszych osi turystycznych regionu. Wiele z nich wciąż pełni pierwotną funkcję związaną z kultem maryjnym i świętych. Ważnym miejscem jest opactwo benedyktynów w Legnickim Polu związane z utrwalaniem pamięci historycznej o bitwie pod Legnicą oraz kultem Jadwigi Śląskiej i jej syna księcia Henryka Pobożnego. Ważną grupę zabytków stanowią ośrodki pielgrzymkowe. Wśród nich na wyróżnienie zasługują sanktuaria zlokalizowane na Ziemi Kłodzkiej, np. w Wambierzycach wraz z założeniem kalwaryjskim, w Bardzie, Kłodzku oraz „Maria Śnieżna” na Górze Iglicznej w pobliżu Międzygórza wraz z kalwarią i pustelnią. Do dziś te historycznie ukształtowane miejsca stanowią ważny element regionalnej turystyki. Od czasów romańskich (XII/XIII w.) na Dolnym Śląsku kształtowała się sieć parafialna obejmująca zarówno wsie, jak i ośrodki miejskie. Z wczesnego okresu romańskiego pochodzą m.in. kościoły w Stroni gm. Bierutów, Strzelinie, Kiełczynie gm. Dzierżoniów, Kościelnikach Średnich gm. Leśna, Łagowie gm. Zgorzelec, Świerzawie, Wierzbnej gm. Żarów. Relikty obiektów romańskich zachowały się m. in. w kolegiacie w Głogowie, w kaplicy na zamku Piastowskim w Legnicy, na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu oraz kościołach parafialnych w Złotoryi i Trzebnicy. Szczytowym osiągnieciem architektury sakralnej są monumentalne kościoły gotyckie, wśród nich na uwagę zasługują kościoły Wrocławia (katedra, kościół pw. św. Elżbiety, pw. św. Marii Magdaleny, pw. św. Wojciecha, Stanisława i Doroty), katedry w Legnicy i Świdnicy, kościół pw. św. Erazma i Pankracego w Jeleniej Górze oraz kościół farny w Kłodzku. Wnętrza gotyckich świątyń były w późniejszych epokach uzupełniane o bogaty, często barokowy wystrój i wyposażenie. Wśród nielicznych, renesansowo-manierystycznych kościołów i kaplic wymienić należy kościół poewangelicki w Żórawinie, Masłowie, Mauzoleum Schaffgotschów w Raszowie. Z okresu
10 nowożytnego pochodzą protestanckie kościoły Pokoju w Świdnicy i Jaworze, kościoły Łaski w Miliczu, Kamiennej Górze i Jeleniej Górze oraz liczne świątynie katolickie. Wśród klasycystycznych kościołów wyróżniają się kościoły wzniesione wg projektów C. G. Langhansa (kościoły ewangelickie w Sycowie, Wałbrzychu, Dzierżoniowie i przypisywany mu w Żeliszowie) oraz K. F. Schinkla (np. w Mysłakowicach). Obok murowanych budowli sakralnych ważną rolę w dolnośląskim krajobrazie kulturowym odgrywają kościoły drewniane, których przykłady występują m.in. w Kotlinie Kłodzkiej (Nowa Bystrzyca, Międzygórze), w powiatach trzebnickim i milickim (Koniowo, Kuźniczysko, Złotów, Wierzchowice). Interesującym przykładem jest Kościół Wang, który stanowi import ze Skandynawii. Obok kościołów katolickich na Dolnym Śląsku zachowały się także synagogi, najbardziej znane to wrocławska Synagoga pod Białym Bocianem oraz dawne synagogi w Oleśnicy czy Dzierżoniowie. W bezpośrednim otoczeniu kościołów zachowały się zabytkowe cmentarze. Na uwagę zasługuje cenny zespół kaplic grobowych przy dawnym kościele Łaski w Jeleniej Górze oraz przy kościele Pokoju w Świdnicy. Obok cmentarzy katolickich występują cmentarze żydowskie, które zachowały się w gorszym stanie, są to m.in. kirkuty w Ścinawie, Wińsku i Legnicy. We Wrocławiu także znajduje się cmentarz żydowski, który pełni funkcję Muzeum Sztuki Cmentarnej. Ze względu na strategiczną lokalizację Dolnego Śląska na styku monarchii Habsburskiej i Pruskiej oraz Rzeczypospolitej Polskiej, region ten wielokrotnie stawał się areną działań wojennych. Historycznym świadectwem wojen są liczne twierdze i podziemia. Z czasów pruskich pochodzą fortyfikacje w Srebrnej Górze i Kłodzku oraz ich relikty w Świdnicy oraz Głogowie (część wielkiej linii obronnej od Kędzierzyna do Świnoujścia). W formie reliktów zachowały się wrocławskie umocnienia z różnych epok. Regionalny krajobraz Gór Sowich i Wałbrzyskich zmieniony został także w czasie II Wojny Światowej. Na rozległym obszarze od Ludwikowic Kłodzkich, przez Walim, Wałbrzych, Książ i obóz koncentracyjny Gross–Rosen, planowano utworzenie kompleksu Riese (Olbrzym) z licznymi podziemiami o militarnym przeznaczeniu. Ważnym elementem dolnośląskiego krajobrazu kulturowego są także układy urbanistyczne i ruralistyczne. Większość miast województwa posiada rodowód średniowieczny. W miastach zachowały się czytelne, historycznie wykształcone układy przestrzenne z obszernymi rynkami z ratuszami, otoczonymi kwartałami zabudowy z zabytkowymi kamienicami, charakterystycznymi dla kolejnych epok. W wielu z nich zachowały się także obwarowania z fragmentami murów obronnych, baszt, bastei i bram (m.in. w Lwówku Śląskim, Środzie Śląskiej, Niemczy). Szczególnym typem zabudowy są kamienice podcieniowe występujące w wielu miastach, jak np. w Lubomierzu, Jeleniej Górze, Chełmsku Śląskim, Kamiennej Górze, Wałbrzychu, Nowej Rudzie. Wśród nowożytnych i współczesnych założeń przestrzennych warto wymienić osiedla związane z intensywnym rozwojem przemysłu, np. osiedla mieszkalne na terenie Wałbrzycha (XIX/XX w.), Świdnicy, Pieszyc i modelowe mieszkalne osiedle WUWA we Wrocławiu. Specyfiką regionu jest obecność zespołów historycznej zabudowy sanatoryjno-pensjonatowej w zlokalizowanych tu licznie miejscowościach uzdrowiskowych (np. Szczawno-Zdrój, ŚwieradówZdrój, Lądek-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój) i turystycznych (m.in. Międzygórze, Szklarska Poręba, Karpacz). Elementem górskiego krajobrazu kulturowego jest zarówno tradycyjna, często drewniana architektura mieszkalna, jak i licznie występujące schroniska. Schronisko Samotnia, które powstało ok. 1670 r., jest uznawane za jedno z najstarszych schronisk górskich w Polsce. Większość zachowanych schronisk pełni funkcje turystyczne, w przewadze powstały w XX w., wyjątek stanowi
11 schronisko na Szczelińcu wzniesione w 1845 r. w stylu tyrolskim. Krajobraz ten uzupełniają wieże widokowe, np. na Wielkiej Sowie – gm. Pieszyce, czy Chełmcu w Szczawnie-Zdroju. Zabytki drewnianego budownictwa regionalnego znajdują się na różnych obszarach Dolnego Śląska i prezentują zróżnicowane typy zabudowy mieszkalnej oraz gospodarczej. Przykładem są domy przysłupowe na obszarze dawnych Łużyc, np. w Bogatyni-Markocicach. Ciekawą zabudowę można odnaleźć w okolicach Trzebnicy i Milicza (np. domy z rudy darniowej) oraz domy typu tyrolskiego w Mysłakowicach pod Jelenią Górą, czy w Międzygórzu na terenie Kotliny Kłodzkiej. Intensywny rozwój gospodarczy Dolnego Śląska sprzyjał powstawaniu obiektów inżynieryjnych i przemysłowych. Są to liczne kopalnie np. złota w Złotym Stoku, uranu w Kowarach, niklu w Szklarach oraz kopalnie węgla kamiennego w Nowej Rudzie i Wałbrzychu, które obecnie zostały przystosowane do celów turystycznych. Ważnymi elementami urozmaicającymi krajobraz kulturowy są obiekty hydrotechniczne (m.in. zapory wodne wraz z elektrowniami na rzece Kwisie w Leśnej, w Pilchowicach, w Lubachowie, w Zagórzu Śląskim oraz obiekty Wrocławskiego Węzła Wodnego), a także inne obiekty inżynieryjne, jak wodociągi, gazownie, siłownie itp. Sieć kolejowa kształtowała się w XIX i początkach XX wieku i odznacza się wyjątkową gęstością. Znaczącą grupę zabytków infrastruktury kolejowej stanowią mosty, wiadukty, tunele liniowe oraz odcinki zabytkowych linii kolejowych, jak np. kolej doliny Bobru, kolej doliny Bystrzycy wraz z odcinkiem Jugowice – Walim, kolej Kłodzko – Wałbrzych oraz Sowiogórska Kolej Zębata. Spuściznę dolnośląskich kolei pielęgnuje m.in. Muzeum Kolejnictwa w Jaworzynie Śląskiej. Obok obiektów architektonicznych, ważną rolę odgrywają założenia zieleni i przestrzeni komponowanych (parki, zabytkowe aleje, stawy), powstające w otoczeniu zespołów rezydencjonalnych oraz zakładane na obszarach miejskich. Do najcenniejszych, wielkopowierzchniowych obszarów krajobrazu kulturowego należą Stawy Milickie, których rodowód sięga XIII wieku i jest związany z gospodarką rybacką i leśną cystersów. 1.3. WYKAZY ZABYTKÓW O ZNACZENIU REGIONALNYM I PONADREGIONALNYM ORAZ ZABYTKÓW ZAGROŻONYCH1 1. Wykaz zabytków o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym znajduje się w aneksie Tabela 6. W wykazie zostały ujęte zabytki o następującym statusie i znaczeniu: znajdujące się na liście światowego dziedzictwa UNESCO, kandydujące do wpisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO, posiadające wartości dla światowego dziedzictwa, uznane za pomnik historii, kandydujące do uznania za pomnik historii, posiadające wartości pomnika historii, posiadające znaczenie ponadregionalne, posiadające znaczenie regionalne. 2. Wykaz zagrożonych zabytków architektury i budownictwa oraz parków i cmentarzy wpisanych do rejestru zabytków znajduje się w aneksie Tabela 7. 1 Wykazy zabytków zostały opracowane przez Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
12 1.4. ZARZĄDZANIE Podstawowym aktem prawnym, regulującym sferę ochrony dziedzictwa kulturowego jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zapisy ustawy wprowadzają podział na ochronę zabytków podejmowaną przez administrację publiczną oraz opiekę nad zabytkami sprawowaną przez właściciela lub posiadacza zabytku. Zadania określone w ustawie realizowane są przez administrację rządową (Minister Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu oraz wojewodowie) i samorządową (jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli zarządzania). Wojewódzki Konserwator Zabytków jest organem pierwszej instancji, który w imieniu wojewody wykonuje zadania w zakresie ochrony zabytków. Bardzo ważnym obszarem działania tego organu jest prowadzenie rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków, prowadzenie nadzoru konserwatorskiego oraz wydawanie decyzji, postanowień, uzgodnień, zaleceń, wytycznych, wynikających z realizacji aktów prawnych odnoszących się do ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego. Samorząd województwa wykonuje zadania w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami dwutorowo: pośrednio – jako jednostka samorządu terytorialnego wspierająca ochronę zabytków województwa dolnośląskiego oraz bezpośrednio – jako właściciel obiektów zabytkowych zobowiązany do opieki nad zabytkami stanowiącymi własność samorządu województwa Do pozostałych obowiązków należy opieka i utrzymanie samorządowych instytucji kultury (łącznie 17 instytucji, w tym 6 muzeów wraz z oddziałami) oraz wsparcie w zakresie konserwacji zbiorów muzealnych. Samorządy powiatowe i gminne, podobnie jak samorząd województwa, realizują zadania ustawowe w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami jako jednostki samorządu terytorialnego odpowiedzialne za ochronę zabytków znajdujących się na danym obszarze oraz jako właściciele zabytków nieruchomych stanowiących mienie samorządowe. Obowiązkiem samorządów gminnych jest również uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Wypełnianiu tego zadania ma służyć gminna ewidencja zabytków (GEZ), która powinna być prowadzona w formie kart adresowych zabytków nieruchomych znajdujących się na terenie danej gminy. Gminne ewidencje zabytków, według danych na 2020 r., zostały wykonane i wdrożone w 69 (41%) gminach województwa. Pozostałych 37 gmin (22%) sporządziło niepełną ewidencję, a 63 (37%) w ogóle jej nie opracowały. Jednostki administracji samorządowej wszystkich szczebli mają ustawowy obowiązek sporządzania, na okres czterech lat, programów opieki nad zabytkami, które powinny określać wszystkie elementy konieczne do sprawowania skutecznej opieki nad zabytkami. Według stanu na koniec 2020 roku tylko 40 (24%) gmin województwa posiada własne programy opieki nad zabytkami, jednak trzynaście spośród nich posiadało perspektywę czasową do 2020 roku. W 29 gminach dokument ten stracił swoją aktualność, natomiast pozostałe 59% samorządów nie posiadało w ogóle programu opieki nad zabytkami. Na poziomie powiatów w województwie dolnośląskim uchwalono zaledwie trzy powiatowe programy opieki nad zabytkami (w powiatach: legnickim, jaworskim i lubińskim), z czego w powiecie jaworskim czas obowiązywania zakończył się w 2012 roku, natomiast legnicki posiadał horyzont czasowy do 2020, a lubiński do 2021 roku. Słaba aktywność samorządów na tym polu (stosunkowo mała ilość obowiązujących programów), znacząco utrudnia prowadzenie skoordynowanych działań oraz spójnej polityki ochrony i opieki nad zabytkami.
13 RYSUNEK 2. OBOWIĄZUJĄCE GMINNE PROGRAMY OPIEKI NAD ZABYTKAMI W UJĘCIU PRZESTRZENNYM. Źródło: opracowanie IRT 1.5. FINANSOWANIE Zadania w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami w latach 2016-2020 w województwie dolnośląskim były finansowane z budżetów państwa, samorządu województwa, gmin i miast na prawach powiatów oraz z funduszy europejskich. Z analizy publicznych źródeł finansowania wynika, że na ochronę zabytków, opiekę nad zabytkami oraz ochronę dziedzictwa niematerialnego w latach 2016-2020 wydano w sumie ponad 707 mln zł. Samorząd województwa finansował wskazane działania na trzech płaszczyznach, na łączną kwotę prawie 457 mln zł. Były to: wydatki na obiekty własne, które w analizowanym okresie stanowiły 4% wszystkich funduszy alokowanych na ochronę zabytków (ponad 17 mln zł), dotacje przyznawane gminom (2%; 9,5 mln zł), a także wydatki na obiekty zabytkowe znajdujące się na terenie
14 województwa dolnośląskiego, lecz nie będące własnością samorządu. Cel ten pochłonął pozostałe 94% wydatkowanej kwoty, czyli niemal 430 mln zł. WYKRES 1. PODZIAŁ WYDATKÓW SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO W ZAKRESIE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W LATACH 2016-2020. Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdania z realizacji Programu opieki nad zabytkami województwa dolnośląskiego, IRT, 2021. Ważnym źródłem finansowania był także budżet państwa. Instytucje rządowe, poprzez przyznawane dotacje, wydały na ten cel pond 223 mln zł. Środki pochodziły z takich instytucji jak: Ministerstwo Rozwoju, Dolnośląski Wojewódzki Konserwator Zabytków oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ponad połowa tej kwoty (niemal 121 mln zł) pochodziła z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które przyznało łącznie 554 dotacje na ochronę zabytków. Nieco mniejszy udział (41% ogółu środków państwowych), miało Ministerstwo Rozwoju, udzielając we wskazanym okresie jedynie pięciu dotacji na kwotę niemal 100 mln zł. Dolnośląski Wojewódzki Konserwator Zabytków udzielił najmniejszego wsparcia pod względem kwoty ogółem: 11 mln zł w ramach 197 dotacji. Wsparcie ze strony budżetu krajowego przeznaczane było głównie na obiekty sakralne, które otrzymały ponad 101 mln zł. WYKRES 2. ŹRÓDŁA DOTACJI RZĄDOWYCH DLA FINANSOWANIA OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM W LATACH 2016-2020. Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdania z realizacji Programu opieki nad zabytkami województwa dolnośląskiego, IRT, 2021.
15 Kolejnym ważnym źródłem finansowania były budżety dolnośląskich gmin i miast na prawach powiatów. W województwie dolnośląskim znajduje się 169 gmin. Uzyskanie od wszystkich jednostek informacji na temat ich działań w zakresie Programu jest trudnym zadaniem. Podczas tworzenia Sprawozdania z realizacji Programu opieki nad zabytkami 2016-2020, kompletne dane udało się uzyskać tylko dla 2020 roku. 93 (55%) gminy przeznaczyły 18 mln zł na 238 dotacji. Natomiast 76 (45%) gmin nie udzieliło żadnych dotacji. Środki finansowe wsparły działania związane z pracami konserwatorskimi, restauratorskimi i robotami budowlanymi przy zabytkach Dolnego Śląska. Pod względem podziału na rodzaje zabytków zdecydowanie dominują obiekty sakralne. Otrzymały one 210 dotacji (79%). Należy podkreślić, że suma środków finansowych przeznaczonych na ochronę i opiekę nad zabytkami była znacznie wyższa niż wynikająca z przedstawionej powyżej analizy. Nie zostały ujęte w niej środki własne prywatnych właścicieli zabytków na prace remontowo-konserwatorskie przy obiektach zabytkowych (a także ich udziały w dotacjach pochodzących z różnych programów) ani nakłady finansowe poniesione przez fundacje (polskie i zagraniczne). Ponadto podana kwota nie zawiera wydatków pochodzących z budżetów powiatów (z wyłączeniem miast na prawach powiatów) oraz gmin i miast na prawach powiatów, które nie zostały ujęte w rozdziale 92120 (Ochrona zabytków i opieka nad zabytkami) statystki publicznej GUS. Analizą nie zostały objęte pozostałe środki, wydatkowane przez samorządy gminne, które, dotyczyły m.in. prac remontowych przy zabytkach stanowiących mienie gminne, rewitalizacji założeń przestrzennych przeprowadzonych w wielu dolnośląskich miastach oraz udziałów własnych w dotacjach udzielonych w ramach programów unijnych. 1.6. GŁÓWNE PROBLEMY I WYZWANIA ZWIĄZANE Z OCHRONĄ ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH Cechy strukturalne obiektów zabytkowych powodujące znaczne komplikacje w dostosowaniu ich do współczesnych wymagań użytkowych, w tym zwłaszcza: parametry związane z fizyką obiektów, m.in. niskie parametry przenikalności cieplnej przegród oraz stolarki, brak izolacji przeciwwilgociowych; parametry funkcjonalne, utrudniające adaptację, szczególne dla użytkowania przez osoby z niepełnosprawnościami, w tym m.in. nieodpowiednie parametry wysokości pomieszczeń, przejść, schodów drzwi, naświetlenia itp. stan infrastruktury technicznej, w tym zwłaszcza przestarzałe systemy grzewcze budowli powodujące zanieczyszczenie powietrza. Wysokie koszty inwestycji i skomplikowany proces ich przygotowania oraz uzyskiwania zezwoleń administracyjnych. Utrata oryginalnych funkcji użytkowych obiektów zabytkowych (wynikająca także z przyczyn administracyjnych, jak np. zmiana przepisów) skutkująca brakiem ich dalszej eksploatacji i ostatecznie degradacją. Dotyczy to w szczególności obiektów przemysłowych, budynków mieszkalnych oraz zabudowań gospodarczych na terenach wiejskich, ale także czynnych obiektów – na przykład dworców kolejowych. Zmiana technologii lub przepisów powodująca utratę funkcji obiektów inżynierskich i technicznych, przy jednoczesnym zagrożeniu dla ich zabytkowego charakteru poprzez współczesne modernizacje. Dotyczy to w szczególności remontów/wymiany zabytkowych mostów i wiaduktów oraz modernizacji linii kolejowych niszczących zabytkowe elementy wyposażenia technicznego.
16 Brak zagospodarowania dużej części obiektów i zespołów zabytkowych będących we własności instytucji państwowych takich, jak Lasy Państwowe (np. forty pomnika historii twierdza Srebrna Góra), KOWR, PKP SA i innych. Problemy zintegrowanej ochrony i zagospodarowania wielkoobszarowych form krajobrazu przyrodniczo-kulturowego (np. stawy milickie, gdzie istniejący plan ochrony rezerwatu przy braku zapewnienia środków finansowych grozi zniszczeniem całego ekosystemu i wartości kulturowo przyrodniczych). 1.7. SWOT Analiza SWOT została przeprowadzona w oparciu o dostępne dane statystyczne i stan zachowania zabytków wpisanych do rejestru zabytków oraz wnioski wynikające z finansowania ochrony i opieki nad zabytkami w latach 2016 – 2020. Celem prezentowanej analizy SWOT jest wskazanie uwarunkowań związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego na Dolnym Śląsku, w tym cech województwa, które mają istotne znaczenie dla realizacji „Programu opieki nad zabytkami województwa dolnośląskiego”. MOCNE STRONY SŁABE STRONY bogate zasoby dziedzictwa kulturowego, uwarunkowana historycznie różnorodność kulturowa regionu, największa liczba zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków w skali Polski, największa liczba zabytków archeologicznych w skali kraju, bogaty zasób zabytków ruchomych o wysokiej klasie artystycznej , stanowiących wyposażenie i wystrój obiektów sakralnych, duża liczba obiektów i zespołów architektonicznych objętych formami ochrony zabytków (lista UNESCO, pomniki historii, parki kulturowe), gęsta sieć miast o zachowanym układzie urbanistycznym i dużym nasyceniu obiektami zabytkowymi, duża liczba historycznych zespołów zabudowy uzdrowiskowej, dobre praktyki – liczne, dobre przykłady odbudowy i adaptacji obiektów zabytkowych, wzrastająca aktywność fundacji, stowarzyszeń, społeczności lokalnych promujących, remontujących i zagospodarowujących zabytki, wyjątkowo duża rola samorządów jako inicjatorów remontów i zagospodarowania zabytków na cele kulturalne i turystyczne, nabyte doświadczenie w pozyskiwaniu wsparcia finansowego z różnych źródeł na ochronę zabytków, położenie przygraniczne regionu, dobra dostępność komunikacyjna do obiektów zabytkowych, wysoka atrakcyjność turystyczna regionu. duża ilość zabytków niezagospodarowanych będących w złym stanie zachowania i na skraju możliwości zachowania, negatywne przekształcenia historycznych układów przestrzennych miejscowości, postępująca degradacja i spadek wartości zabytkowej części obiektów, niezadowalający stan zachowania zabytków ruchomych, modernizacja zabytkowych obiektów bez poszanowania znaczenia i wartości zabytków, dekapitalizacja infrastruktury uzdrowiskowej, niedostateczny stan zabezpieczeń antywłamaniowych i przeciwpożarowych obiektów zabytkowych, niedostosowanie zabytków dla potrzeb osób z niepełnosprawnościami, niska aktywność samorządów lokalnych w opracowywaniu gminnych programów opieki nad zabytkami oraz gminnej ewidencji zabytków.
17 SZANSE ZAGROŻENIA podniesienie wiedzy i świadomości administracji i mieszkańców województwa na temat znaczenia dziedzictwa jako czynnika wspierającego rozwój gospodarczy, wzrost aktywności i lepsza koordynacja działań między jednostkami samorządu terytorialnego w działaniach dotyczących ochrony zabytków, rozwój produktów turystycznych w oparciu o wykorzystanie zabytków regionu, aktywna i zintegrowana promocja zabytków regionu, lepsze udostępnienie zabytków regionu, aktywna współpraca międzyregionalna i międzynarodowa w zakresie opieki nad zabytkami, w tym zwłaszcza wymiana doświadczeń, dobrych praktyk, poprawa koordynacji działań na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego, rozwój działalności instytucji, organizacji i stowarzyszeń działających na rzecz ochrony zabytków, tworzenie inicjatyw społecznych w celu zachowania i promocji dziedzictwa kulturowego regionu, rozwój edukacji w zakresie regionalnego dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków. niska świadomość samorządów i społeczeństwa na temat wartości zabytków, w tym zwłaszcza zabytkowej zabudowy mieszkalnej i mieszkalnogospodarczej na terenach wiejskich oraz zabudowy przemysłowej, utrzymująca się presja inwestorów na prowadzenie działań kolidujących z zachowaniem wartości obiektów zabytkowych i ich otoczenia, dekapitalizacja i techniczne nieprzystosowanie obiektów zabytkowych pełniących funkcje użyteczności publicznej, skutkujące zaniechaniem ich użytkowania, odbiegające od współczesnych standardów parametry fizyczne i funkcjonalne obiektów zabytkowych powodujących wyższe koszty ich użytkowania, brak wystarczających środków finansowych na realizację koniecznych działań w zakresie ochrony zabytków, niewystarczające wsparcie organizacyjne i finansowe dla coraz liczniejszych podmiotów przejmujących i zagospodarowujących obiekty zabytkowe, niedostateczna integracja działań w zakresie ochrony zabytków i ochrony przyrody, niewystarczające działania programowe dotyczące zagospodarowania nieużytkowanych zabytków przemysłowych oraz ratowania drewnianej architektury regionalnej, skomplikowane procedury związane z nadawaniem zabytkom nowych funkcji, brak specjalistycznego doradztwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami dla inwestorów, wadliwe otoczenie legislacyjne skutkujące regulacjami utrudniającymi lub uniemożliwiającymi prawidłowe zachowanie obiektów zabytkowych.
18 2. STRUKTURA CELÓW PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO Prezentowany układ zamierzeń w sferze opieki nad zabytkami tworzą: wizja, cel strategiczny, cele operacyjne, priorytety i działania. Przyjęta w Programie wizja rozwoju: Wielokulturowe dziedzictwo Dolnego Śląska stanowi fundament nowoczesnego i otwartego regionu europejskiego wpisuje się w europejską politykę kulturalną. Utrzymanie tożsamości i autentyzmu kulturowego regionów europejskich stanowi jeden z ważniejszych czynników rozwojowych zgodnie z zapisami Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską (Dz. Urz. UE 2006 C 321/E). Za cel strategiczny uznano zachowanie i zrównoważone wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego dla wzmacniania tożsamości Dolnego Śląska. Zgodnie z tym założeniem, dziedzictwo kulturowe jest zasobem umożliwiającym budowanie i utrwalanie wspólnej tożsamości mieszkańców regionu. Stanowi zarówno przedmiot ochrony, jak i znaczący potencjał, który może i powinien być wykorzystywany w rozwoju społecznym i gospodarczym województwa. Cele operacyjne, podporządkowane celowi strategicznemu, dotyczą dwóch obszarów działań: Cel operacyjny 1: Zintegrowane zarządzanie zasobami dziedzictwa kulturowego obejmuje działania mające na celu poprawę stanu zachowania obiektów zabytkowych, w szczególności poprzez wspieranie zintegrowanych aktywności wielu podmiotów zaangażowanych w zarządzanie i opiekę nad nimi. Cel operacyjny 2: Wzmacnianie tożsamości i marki regionu poprzez zasoby dziedzictwa kulturowego obejmuje działania wzmacniające poczucie tożsamości mieszkańców regionu Dolnego Śląska i ich zaangażowania w opiekę nad zabytkami, a także promocję dziedzictwa kulturowego jako integralnej części marki regionu.
19 WIZJA WIELOKULTUROWE DZIEDZICTWO DOLNEGO ŚLĄSKA FUNDAMENTEM NOWOCZESNEGO I OTWARTEGO REGIONU EUROPEJSKIEGO CEL STRATEGICZNY ZACHOWANIE I ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO DLA WZMACNIANIA TOŻSAMOŚCI DOLNEGO ŚLĄSKA CELE OPERACYJNE Cel operacyjny 1 Zarządzanie zasobami dziedzictwa kulturowego Cel operacyjny 2 Tożsamość i marka Zintegrowane zarządzanie zasobami dziedzictwa kulturowego. Wzmacnianie tożsamości i marki regionu poprzez zasoby dziedzictwa kulturowego. PRIORYTETY Priorytet 1: Wsparcie działań związanych z dokumentowaniem zabytków w województwie dolnośląskim. Priorytet 2: Wsparcie finansowe działań związanych z ratowaniem i użytkowaniem zabytków. Priorytet 3: Budowanie i wzmacnianie współpracy podmiotów zaangażowanych w ochronę dziedzictwa kulturowego. Priorytet 1: Kształtowanie tożsamości regionalnej przez działania edukacyjne i promocyjne. Priorytet 2: Wzmocnienie zaangażowania społecznego w zakresie opieki nad zabytkami. Priorytet 3: Wzmacnianie marki regionu w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego.
RkJQdWJsaXNoZXIy MjUxOTg3