GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 2 opracowanie Instytut Rozwoju Terytorialnego ul. J. Wł. Dawida 1A 50-527 Wrocław www.irt.wroc.pl dyrektor Maciej Zathey zastępcy dyrektora Bogusław Molecki Agnieszka Wałęga koordynator opracowania Renata Cieślak Anna Dudziuk-Dudzik zespół autorski Katarzyna Acedońska Justyna Bartczak Jan Blachowski Renata Cieślak Anna Dudziuk-Dudzik Karolina Gmur Marzenna Halicka-Borucka Sławomir Książek Marta Kukuła Radosław Lesisz Kamila Lesiw-Głowacka Katarzyna Lisiewicz Przemysław Malczewski Wojciech Maleszka Katarzyna Mańkowska-Bigus Małgorzata Mongiałło Maciej Nickarz Marta Oleszczuk Anna Pastucha Karolina Potasz Małgorzata Rojek Jakub Rosowski Aleksandra Sieradzka-Stasiak Ewa Skoczeń Ilona Szarapo Agnieszka Wałęga Marta Wołowiec Dariusz Zięba
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 3 SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE ________________________________________________________________________5 1.1 Obszary górskie w polityce europejskiej i krajowej __________________________________________ 6 1.2 Górski Obszar Funkcjonalny w województwie dolnośląskim ___________________________________ 6 2. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE I WALORY KULTUROWE___________________________________________9 2.1 Charakterystyka środowiska przyrodniczego _______________________________________________ 9 2.2 Ukształtowanie terenu _______________________________________________________________ 10 2.3 System obszarów chronionych _________________________________________________________ 12 2.4 Obszar funkcjonalny cenny przyrodniczo_________________________________________________ 14 2.5 Zasoby glebowe i leśne _______________________________________________________________ 15 2.6 Zasoby surowców mineralnych ________________________________________________________ 18 2.7 Zagrożenia naturalne ________________________________________________________________ 24 2.8 Źródła antropopresji _________________________________________________________________ 33 2.9 Charakterystyka krajobrazu kulturowego ________________________________________________ 44 2.10 Zasoby dziedzictwa kulturowego _______________________________________________________ 46 2.11 Wnioski ___________________________________________________________________________ 47 3. OSADNICTWO _________________________________________________________________________50 3.1 Struktura sieci osadniczej _____________________________________________________________ 50 3.2 Przekształcenia sieci osadniczej ________________________________________________________ 53 3.3 Planowanie przestrzenne _____________________________________________________________ 57 3.4 Wnioski ___________________________________________________________________________ 59 4. TURYSTYKA____________________________________________________________________________61 4.1 Baza noclegowa ____________________________________________________________________ 61 4.2 Funkcja turystyczna gmin _____________________________________________________________ 64 4.3 Typologia gmin pod kątem turystyki i lecznictwa uzdrowiskowego ____________________________ 68 4.4 Atrakcje turystyczne _________________________________________________________________ 70 4.5 Presja związana z ruchem turystycznym _________________________________________________ 74 4.6 Wnioski ___________________________________________________________________________ 78 5. SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA ______________________________________________________80 5.1 Demografia ________________________________________________________________________ 80 5.2 Rynek pracy _______________________________________________________________________ 90 5.3 Sytuacja makroekonomiczna __________________________________________________________ 96 5.4 Mieszkalnictwo ____________________________________________________________________ 105 5.5 Świadczenia społeczne oraz infrastruktura społeczna ______________________________________ 111 5.6 Wyposażenie w infrastrukturę techniczną _______________________________________________ 127 5.7 Współpraca wewnętrzna ____________________________________________________________ 138 5.8 Wnioski __________________________________________________________________________ 139 6. TRANSPORT __________________________________________________________________________145
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 4 6.1 Charakterystyka systemów transportowych (stan istniejący) ________________________________ 145 6.2 Transport w obowiązujących dokumentach na poziomie regionalnym ________________________ 149 6.3 Ruch pasażerski w dojazdach codziennych, w tym koncepcja transportu 0e ____________________ 149 6.4 Analiza czasowej dostępności drogowej ________________________________________________ 151 6.5 Analiza potencjału ludności zamieszkałej w powiązaniu z transportem kolejowym _______________ 154 6.6 Ruch pasażerski w dojazdach turystycznych, w tym cyklostrada _____________________________ 161 6.7 Przewozy ładunków ________________________________________________________________ 162 6.8 Inwestycje infrastruktury transportowej ________________________________________________ 163 6.9 Wnioski __________________________________________________________________________ 164 7. POWIĄZANIA ZEWNĘTRZNE ______________________________________________________________166 7.1 Powiązania przyrodnicze ____________________________________________________________ 166 7.2 Powiązania osadnicze _______________________________________________________________ 168 7.3 Powiązania turystyczne _____________________________________________________________ 169 7.4 Powiązania społeczno-gospodarcze____________________________________________________ 171 7.5 Powiązania transportowe ____________________________________________________________ 172 8. WYNIKI KONSULTACJI SPOŁECZNYCH _______________________________________________________174 8.1 Ankiety __________________________________________________________________________ 174 8.2 Warsztaty ________________________________________________________________________ 175 9. PODSUMOWANIE UWARUNKOWAŃ _______________________________________________________179 10. SPIS RYSUNKÓW: ______________________________________________________________________181 11. SPIS TABEL: __________________________________________________________________________185 12. SPIS WYKRESÓW: ______________________________________________________________________186 13. BIBLIOGRAFIA ________________________________________________________________________187 14. ANEKS NR 1 – CHARAKTERYSTYKA ZŁÓŻ SUROWCÓW SKLANYCH WYSTĘPUJĄCYCH W GÓRSKIM OBSZARZE FUNKCJONALNYM _____________________________________________________________________189 15. ANEKS NR 2 - POLITYKA PRZESTRZENNA GMIN – STUDIUM PRZYPADKU ___________________________192 ZAŁĄCZNIKI: Załącznik nr 1 Wykaz problemów i potencjałów, zgłoszonych w ramach badania ankietowego, IRT, maj 2023 r. Załącznik nr 2 Wykaz problemów, potencjałów i potrzeb w Górskim Obszarze Funkcjonalnym zgłoszonych w trakcie warsztatów, IRT, luty 2023 r. Załącznik nr 3 „Górski Obszar Funkcjonalny, uwarunkowania, osadnictwo” – załącznik graficzny Załącznik nr 4 „Górski Obszar Funkcjonalny, uwarunkowania, turystyka” – załącznik graficzny Załącznik nr 5 „Górski Obszar Funkcjonalny, uwarunkowania, środowisko przyrodniczo-kulturowe – załącznik graficzny Załącznik nr 6 „Górski Obszar Funkcjonalny, uwarunkowania, transport” – załącznik graficzny
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 5 1. WPROWADZENIE Uwarunkowania stanowią pierwszą część opracowania dotyczącego Górskiego Obszaru Funkcjonalnego (GOF) w województwie dolnośląskim i zostały sporządzone w okresie czerwiec 2022 – kwiecień 2023 w Instytucie Rozwoju Terytorialnego, przy współpracy z samorządami gminnymi, organizacjami pozarządowymi, instytucjami i osobami prywatnymi. Każdy miał możliwość włączenia się w prace poprzez udział w ankietach przeprowadzonych na przełomie listopada i grudnia 2022 r. oraz warsztatach, które odbyły się w styczniu i lutym 2023 roku. Podstawę opracowania stanowi §2 Uchwały nr 6194/V/18 Zarządu Województwa Dolnośląskiego z dnia 14 listopada 2018 r. w sprawie powierzenia Instytutowi Rozwoju Terytorialnego prac nad „Rekomendacjami dla planowania rozwoju w górskim obszarze funkcjonalnym określonym w SRWD 2030”, związanych z realizacją przedsięwzięcia pod nazwą „Dolnośląskie Centrum Sportu – Jakuszyce”. W związku z ww. uchwałą w Instytucie Rozwoju Terytorialnego prowadzony jest pakiet różnych działań, w tym związanych bezpośrednio z funkcjonowaniem Dolnośląskiego Centrum Sportu – Polana Jakuszycka1. Celem opracowania jest rozpoznanie uwarunkowań rozwoju GOF-u, stanowiących podstawę określenia rekomendacji i wytycznych kształtowania zrównoważonego rozwoju tego obszaru, przede wszystkim w zakresie polityki przestrzennej. Analiza uwarunkowań wykonana została w podziale na: środowisko przyrodnicze i walory kulturowe, osadnictwo, turystykę, sytuację społeczno-gospodarczą, transport oraz powiązania zewnętrzne. Analiza stanu istniejącego została przedstawiona wg aktualnych danych z różnych źródeł, dostępnych w czasie sporządzania analiz. Są to w większości dane za rok 2020 oraz, w mniejszym zakresie, za rok 2021. Wyjątkowo w dziedzinie turystyki uwzględnione zostały dane za rok 2019 ze względu na późniejszą pandemię Sars-Cov-2 (Covid-19) i związane z nią ograniczenia. Analiza uwarunkowań obejmuje również zmiany, jakie zaszły w latach 2016-2020. W niektórych przypadkach zmiany dotyczą innych przedziałów czasowych, co jest uzasadnione brakiem danych lub koniecznością zachowania spójności z innymi danymi. Wyjątek stanowi analiza polityki przestrzennej gmin - studium przypadku dla 5 gmin, sporządzone w roku 2019, na podstawie danych z lat 2013-2018. Na podsumowanie uwarunkowań składają się wnioski z przeprowadzonych analiz oraz efekty konsultacji społecznych przeprowadzonych w formie ankiet i spotkań warsztatowych. Przedstawione zostały tu zgeneralizowane potencjały, problemy oraz wyzwania, które stanowią kanwę prac nad częścią kierunkową, zawierającą rekomendacje dotyczące polityki przestrzennej. 1 https://www.irt.wroc.pl/strona-437-polana_jakuszycka.html - dostępność w dniu 25.04. 2023 r.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 6 1.1 OBSZARY GÓRSKIE W POLITYCE EUROPEJSKIEJ I KRAJOWEJ Obszary górskie wyróżniają się ze względu na swoją specyfikę gospodarczą, rolniczą, przyrodniczą, krajobrazową, kulturową i społeczną. Stanowią przedmiot szczególnej uwagi w polityce Unii Europejskiej, Polski i województw. Wśród priorytetów terytorialnych dla Europy, określonych w Agendzie Terytorialnej UE 2030, znajduje się bardziej zrównoważony rozwój terytorialny wykorzystujący różnorodność Europy. To właśnie w ramach tego priorytetu wymienione zostały obszary górskie, jako charakteryzujące się niepowtarzalnym potencjałem i szczególnymi ograniczeniami. Specjalny instrument unijnego wsparcia finansowego przewidziany został dla rolników, którzy prowadzą działalność na obszarach górskich i innych obszarach z ograniczeniami naturalnymi lub innymi szczególnymi ograniczeniami (obszary ONW). W Polsce wsparcie finansowe realizowane było zgodnie z Programem Rozwoju ObszarówWiejskich 2014-2020 a realizacja tego działania miała ułatwić utrzymanie rolniczego użytkowania ziemi poprzez rekompensatę za mniejszą efektywność gospodarowania, spowodowaną trudnymi warunkami klimatycznymi i dużymi spadkami terenu. Jednocześnie celem pośrednim takiego działania było zachowanie walorów krajobrazowych, prowadzenie zrównoważonej gospodarki rolnej i zachowanie różnorodności biologicznej. Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-20272 również uwzględnia działania adresowane do obszarów górskich oraz podgórskich, stanowiących jeden z typów obszarów ONW, na których, dla zachowania tradycyjnego krajobrazu i walorów środowiskowych, ważne jest utrzymanie produkcji opartej na ekstensywnym użytkowaniu pastwiskowym trwałych użytków zielonych. Do obszarów górskich w obecnej perspektywie finansowej UE zaliczone zostały gminy i obręby geodezyjne, w których co najmniej połowa użytków rolnych położona jest na wysokości powyżej 500 m n.p.m., natomiast odrębną grupę stanowią tereny podgórskie gdzie wysokość ustalono na poziomie powyżej 350 m n.p.m. W Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2030 obszary górskie zostały wskazane jako jeden z typów obszarów koncentracji działań polityki regionalnej na poziomie subregionalnym, które mogą być zidentyfikowane w strategiach rozwoju województw i dla których wsparcie zostanie zaprogramowane z poziomu regionalnego a uzupełniająca interwencja z poziomu krajowego będzie realizowana w ramach kontraktu programowego i kontraktów sektorowych oraz porozumień terytorialnych. W obowiązującej do 2020 roku Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030)3, obszary górskie zostały wskazane jako jeden z typów obszarów funkcjonalnych szczególnego zjawiska w skali makroregionalnej, wymagających specjalnego podejścia w ramach polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. Konsekwencją tego było uwzględnienie obszarów górskich jako obligatoryjnego ustalenia planów zagospodarowania przestrzennego województw w zakresie granic tych obszarów i zasad ich zagospodarowania. W związku z trwającą reformą systemu zarządzania rozwojem zapisy te przestały obowiązywać a uchylona KPZK 2030 zostanie w przyszłości zastąpiona Koncepcją Rozwoju Kraju 2050. 1.2 GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY WWOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM Górski Obszar Funkcjonalny (GOF) określony został w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 20304 (SRWD 2030) oraz w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego5 (Plan województwa), gdzie został wyznaczony Sudecki Obszar Funkcjonalny (SOF), którego częścią jest strefa górska. 2 https://www.gov.pl/web/wprpo2020/zatwierdzony-przez-komisje-europejska-plan-strategiczny-dla-wspolnej-polityki-rolnej-na-lata-20232027 - dostępność w dniu 25.04.2023 r. 3 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (M. P. z 2012 r. poz. 252) przyjęta uchwałą Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r., uchylona na podstawie art. 33 ustawy z dnia 15 lipca 2020 r. o zmianie ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2020 r. poz. 1378 z późn. zm.). 4 Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2030, przyjęta uchwałą Nr L/1790/18 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 20 września 2018 r. 5 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego przyjęty uchwałą Nr XIX/482/20 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 16 czerwca 2020 r.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 7 Obowiązek wyznaczenia GOF-u w planie województwa wynikał z przepisów ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, a także z zapisów KPZK 2030, obowiązujących do 13 listopada 2020 r. W Planie województwa ustalone zostały granice SOF oraz granice strefy górskiej, a także ustalenia i postulaty skierowane do gmin, które są wdrażane w ramach składania wniosków oraz uzgadniania projektów studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin przez Zarząd Województwa Dolnośląskiego. Sudecki Obszar Funkcjonalny (SOF) określony w Planie województwa obejmuje dwie jednostki NUTS 3: Podregion Wałbrzyski i Podregion Jeleniogórski. Tym samym uwzględniona została inicjatywa oddolna gmin zlokalizowanych na tym obszarze, które zawarły porozumienie i wspólnie przyjęły do realizacji Strategię Sudety 20306. Jako obszar niniejszego opracowania przyjęto część SOF, którą stanowi strefa górska ściśle związana z ukształtowaniem terenu. Rysunek 1 Sudecki Obszar Funkcjonalny i strefa górska w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego Źródło: Uchwała Nr XIX/482/20 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 16 czerwca 2020 r. w sprawie uchwalenia Planu zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego W granicach Górskiego Obszaru Funkcjonalnego, obejmującego na powyższym rysunku strefę górską, zlokalizowane są następujące gminy: Bardo, m. Bielawa, Bogatynia, m. Boguszów-Gorce, Bolków, Bystrzyca Kłodzka, Czarny Bór, Dobromierz, m. Duszniki-Zdrój, m. Dzierżoniów, Dzierżoniów, Głuszyca, Gryfów Śląski, Janowice Wielkie, m. Jedlina-Zdrój, m. Jelenia Góra, Jeżów Sudecki, Kamieniec Ząbkowicki, m. Kamienna Góra, Kamienna Góra, m. Karpacz, m. Kłodzko, Kłodzko, m. Kowary, m. Kudowa-Zdrój, Lądek-Zdrój, Leśna, Lewin Kłodzki, Lubawka, Lubomierz, Marciszów, Mieroszów, Międzylesie, Mirsk, Mysłakowice, m. Nowa Ruda, Nowa Ruda, Olszyna, m. Piechowice, Pieszyce, Platerówka, Podgórzyn, m. Polanica-Zdrój, Radków, Stara Kamienica, 6 Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego południowej i zachodniej części województwa dolnośląskiego na lata 2020–2030, obejmująca swoim zasięgiem subregiony wałbrzyski i jeleniogórski (NUTS 3) – Strategia Rozwoju Sudety 2030, Centrum Badawczo-Rozwojowe Samorządu Terytorialnego Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, wrzesień 2018 r.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 8 Stare Bogaczowice, Stoszowice, Stronie Śląskie, m. Szczawno-Zdrój, Szczytna, m. Szklarska Poręba, m. Świdnica, Świdnica, m. Świebodzice, m. Świeradów-Zdrój, Świerzawa, Walim, m. Wałbrzych, Wleń, m. Wojcieszów, Ząbkowice Śląskie, Złoty Stok. Górski Obszar Funkcjonalny7 w województwie dolnośląskim: − zlokalizowany jest w południowej części województwa dolnośląskiego i graniczy z województwem opolskim, krajem libereckim, hradeckim, pardubickim, ołomunieckim oraz z Saksonią, − obejmuje 62 gminy województwa dolnośląskiego, w tym 7 miast powiatowych, wśród których znajdują się 2 miasta na prawach powiatu: Jelenia Góra i Wałbrzych, − zajmuje powierzchnię 5,6 tys. km2 , co stanowi niemal 28 % powierzchni województwa, − jest zamieszkały przez 827 tys. osób, co stanowi blisko 29% ludności województwa (stan na koniec 2021 roku). Rysunek 2 Lokalizacja Górskiego Obszaru Funkcjonalnego Źródło: Opracowanie własne IRT 7 Zasięg (delimitacja) górskiego obszaru funkcjonalnego (w ramach prac nad planem zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego), Instytut Rozwoju Terytorialnego, styczeń 2017 r.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 9 2. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE I WALORY KULTUROWE 2.1 CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Górski Obszar Funkcjonalny wyróżnia się ze względu na położenie, ukształtowanie terenu i warunki klimatyczne, czego odzwierciedleniem jest bogactwo zasobów przyrodniczych i surowców naturalnych. Nagromadzenie elementów przyrodniczych stanowi o jego unikalności w skali województwa i kraju. Pod względem biogeograficznym Dolny Śląsk można podzielić na co najmniej dwa regiony, które różnią się zarówno stanem zachowania przyrody ożywionej jak i nasycenia obszarami chronionymi: Sudety wraz z ich Pogórzem i Przedgórzem oraz niżową część Dolnego Śląska. W granicach Górskiego Obszaru Funkcjonalnego, zgodnie z jego nazwą znalazł się obszar charakteryzujący się specyficznymi cechami przyrody ożywionej typowymi dla obszarów górskich i podgórskich, obejmując makroregiony: Sudety Wschodnie, Środkowe i Zachodnie oraz fragment Pogórza Zachodniosudeckiego. Do najważniejszych, specyficznych cech przyrody Sudetów, odróżniających ten obszar od części niżowej należy przede wszystkim piętrowe rozmieszczenie siedlisk górskich, które wpływa na znaczne zwiększenie różnorodności biologicznej nawet w niewielkich, lokalnych skalach. Na szczególną uwagę zasługuje Karkonoski Park Narodowy (KPN), który obejmuje ochroną szczytowe partie masywu karkonoskiego, ze szczególnym uwzględnieniem piętra regla górnego, kosodrzewiny i siedlisk subalpejskich. Właśnie tutaj koncentrują się stanowiska reliktów polodowcowych oraz najcenniejsze, mimo zajmowania niewielkich powierzchni, siedliska reliktowe, takie jak: murawy subalpejskie, ziołorośla trzcinnikowe, subalpejskie zarośla wierzby lapońskiej i czeremchy skalnej, formacje kosodrzewiny, torfowiska wysokogórskie oraz stanowiska borów górnoreglowych. Uzupełnieniem KPN w ochronie ww. typów siedlisk i związanych z nimi gatunków reliktowych w GOF-ie są rezerwaty przyrody: w Górach Izerskich - Torfowiska Doliny Izery, w górach Bystrzyckich - Torfowisko pod Zieleńcem, natomiast w Masywie Śnieżnika - Śnieżnik Kłodzki i Puszcza Śnieżnej Białki. Z kolei drugi najcenniejszy obszar w granicach GOF-u – Park Narodowy Gór Stołowych (PNGS) obejmuje obszary leżące pomiędzy 500 a 920 m n.p.m. co czyni z niego główny obiekt chroniący walory przyrodnicze związane z piętrem regla dolnego. Zachowały się tutaj znaczne powierzchnie półnaturalnych lub naturalnych siedlisk leśnych, takich jak: kwaśne i żyzne buczyny górskie, jaworzyny oraz górskie łęgi nadpotokowe. Ochronie podlegają na tym terenie także siedliska półnaturalne: konietlicowe, świeże łąki górskie, łąki wilgotne, pastwiska i wiele innych. Uzupełnieniem siedlisk regla dolnego, poza obszarem PNGS, są rezerwaty przyrody: Krokusy w Górzyńcu w Górach Izerskich, Jaskinia Niedźwiedzia, Nowa Morawa i Wodospad Wilczki w Masywie Śnieżnika, Kruczy Kamień i Głazy Krasnoludków w Górach Kruczych, Cisowa Góra i Cisy w Górach Bardzkich, Góra Choina i Bukowa Kalenica w Górach Sowich, Buki Sudeckie, Góra Miłek, Buczyna Storczykowa na Białych Skałach w Górach Kaczawskich. Zbiorowiska związane z reglem dolnym są reprezentowane także w parkach krajobrazowych: Rudawskim PK (z licznymi formami geologicznymi z charakterystycznymi dla nich fauną i florą), PK Sudetów Wałbrzyskich (o bardzo interesującym powulkanicznym krajobrazie), PK Gór Sowich i Śnieżnickim Parku Krajobrazowym. System przyrodniczy regla dolnego uzupełniają Obszary chronionego krajobrazu: Masyw Trójgarbu, Kopuły Chełmca, Góry Bardzkie i Sowie, Góry Bystrzyckie i Orlickie, Zawory. Ostatnie piętro wysokościowe charakterystyczne dla GOF-u – Pogórze i Przedgórze Sudetów jest znacznie bardziej przekształcone niż piętra regla górnego i dolnego a znaczna część ich różnorodności biologicznej
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 10 związana jest z siedliskami półantropogenicznymi (np. łąki i pastwiska). Reprezentują to piętro głównie parki krajobrazowe w których pożądane jest stosowanie tradycyjnych zabiegów gospodarczych (koszenia i wypasu), w tym: Książański Park Krajobrazowy, PK Doliny Bobru i niewielki fragment Ślężańskiego Parku Krajobrazowego. Uzupełnieniem obiektów chroniących różne typy zbiorowisk leśnych wraz z towarzyszącymi im siedliskami nieleśnymi są rezerwaty przyrody i obszary chronionego krajobrazu. Ze względu na wyjątkowe zróżnicowanie biologiczne – ekosystemy górskie i podgórskie należą również do obszarów najcenniejszych pod względem faunistycznym, ponieważ występuje tam wiele gatunków chronionych, rzadkich i zagrożonych. Na obszarze Górskiego Obszaru Funkcjonalnego należą do nich przede wszystkim obydwa dolnośląskie parki narodowe: Karkonoski i Gór Stołowych oraz parki krajobrazowe i rezerwaty przyrody, które zapewniają ochronę specyficznej faunie górskiej i ekosystemom, takim jak: torfowiska, jaskinie czy sztolnie. 2.2 UKSZTAŁTOWANIE TERENU Ukształtowanie terenu GOF-u jest wynikiem licznych procesów, które wpłynęły na urozmaiconą rzeźbę występującego tam krajobrazu. Podstawowe znaczenie dla powstania głównych form geomorfologicznych miała zróżnicowana aktywność tektoniczna, a w szczególności ruchy pionowe na linii Sudeckiego Uskoku Brzeżnego, powodujące wypiętrzenie obszaru Sudetów. Powstała krawędź rozciągająca się od Pogórza Kaczawskiego po Góry Złote na długości ponad 100 km, oddzieliła Sudety od Przedgórza Sudeckiego. O ile granice głównych jednostek geomorfologicznych mają pochodzenie tektoniczne, to powierzchnie w ich obrębie były modyfikowane przez erozję wodną. Rysunek 3 Hipsometria Górskiego Obszaru Funkcjonalnego Źródło: Opracowanie własne IRT Należy zaznaczyć, iż twarde skały magmowe i metamorficzne, będące głównym budulcem Sudetów, nie były poddawane procesom fałdowania, lecz pod naciskiem sił pękały, po czym dochodziło do ich przesuwania. Stąd widoczne w krajobrazie uskoki, a pomiędzy nimi liczne zręby i rowy tektoniczne. Innym charakterystycznym elementem w strukturze GOF-u są zapadliska śródgórskie, z których największa to Kotlina Jeleniogórska oraz Kotlina Kłodzka. Obszary te ze względu na swoje położenie narażone są na skutki nagłych wezbrań, ale także na erozję wgłębną i boczną.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 11 Jednym z antropogenicznych czynnikówmających wpływ na zmianę ukształtowania terenu GOF-u jest górnictwo. Kopalnia Węgla Brunatnego „Turów” w gminie Bogatynia jest obecnie najbardziej rozległym obszarem przekształceń związanym z górnictwem odkrywkowym na tym terenie. GOF w całości znajduje się w obrębie Masywu Czeskiego, tym samym leżąc w granicach prowincji - Sudety z Przedgórzem Sudeckim. W odniesieniu do makroregionów obszar opracowania podzielony jest na: Przedgórze Sudeckie, Pogórze Zachodniosudeckie, Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe oraz Sudety Wschodnie. Rysunek 4 Podział fizycznogeograficzny Górskiego Obszaru Funkcjonalnego Źródło: Opracowanie własne IRT Przedgórze Sudeckie obejmuje obszar położony na przedpolu Sudeckiego Uskoku Brzeżnego, kolejno przechodząc w Nizinę Śląską. W granicach GOF-u przedgórze jest reprezentowane między innymi przez Obniżenie Podsudeckie, Obniżenie Otmuchowskie czy też Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie. Jest to obszar charakteryzujący się terenami płaskimi lub falistymi z wyspowo występującymi skałami. Taki charakter rzeźby Przedgórza Sudeckiego odróżnia go od położonej na północ Niziny Śląskiej, a także od znacznie wyższych Sudetów po stronie południowej. Pogórze Zachodniosudeckie to obszar wyżynny, który bezpośrednio przylega do Sudetów Zachodnich. Charakterystycznymi elementami pod względem ukształtowania terenu są liczne i długie przełomy rzeczne. Dotyczy to zarówno większych rzek, odwadniających pogórza (Nysa Łużycka, Kwisa, Bóbr) jak i ich dopływów. Na terenie GOF-u wyróżnić należy: Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie, w tym Dolinę Nysy Łużyckiej i Kotlinę Turoszowską, Pogórze Izerskie, Pogórze Kaczawskie i Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie. Niezwykle istotnym elementem rzeźby dolnośląskich pogórzy (Pogórze Izerskie, Pogórze Kaczawskie) są ostańce strukturalne związane z wystąpieniami trzeciorzędowych skał wulkanicznych. Góry Izerskie wraz z Pogórzem to najdalej na zachód wysunięta część polskich Sudetów, charakteryzująca się szerokimi dolinami i wzniesienia o wydłużonych, łagodnych stokach. Sudety Zachodnie to makroregion, który charakteryzuje się zróżnicowanym ukształtowaniem terenu. Masywy górskie są podzielone odcinkami górskich rzek i potoków, a także rowami i zrębami tektonicznymi. Karkonosze stanowią najwyższe pasmo górskie Sudetów Zachodnich, ich najwyższym punktem jest Śnieżka osiągająca 1603 m n.p.m., tym samym jest to również najwyższy szczyt w granicach Górskiego Obszaru Funkcjonalnego. Po stronie
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 12 północnej Karkonoszy widoczny jest wyraźny uskok, który stanowi granicę ze śródgórską Kotliną Jeleniogórską, położoną około 1000 m niżej. Po stronie północnej kotlina sąsiaduje z Górami Kaczawskimi, których grzbiety tworzą dosyć rozległe masywy o urozmaiconej linii grzbietowej i stosunkowo łagodnych zboczach. Po stronie zachodniej Karkonosze przechodzą w niższe Góry Izerskie, podobne pod względem rzeźby i budowy geologicznej, natomiast od wschodu sąsiadują z Rudawami Janowickimi i śródgórskim obniżeniem – Bramą Lubawską, zaliczaną do Sudetów Środkowych. Na szczególną uwagę zasługuje górna partia Karkonoszy, jest to przykład pasma górskiego w którym rozwinęło się zlodowacenie górskie, czego efektem są widoczne w ukształtowaniu terenu kotły polodowcowe (Śnieżne Kotły – Wielki i Mały, Czarny Kocioł Jagniątkowski, Kocioł Wielkiego i Małego Stawu oraz Kocioł Łomniczki). Pomimo stosunkowo niedużych wysokości n.p.m. wykształciły się tu niemal wszystkie piętra klimatyczne oraz roślinne, typowe dla gór wysokich. Sudety Środkowe to niezwykle długi pas, rozciągający się od Bramy Lubawskiej na zachodzie po Kotlinę Kłodzką na południowym wschodzie. Należą do najniższej grupy Sudetów, ich najwyższym szczytem jest Wielka Desztna (1115 m n.p.m.). Sudety Środkowe charakteryzują się silnie rozczłonkowaną strukturą wywołaną przez system uskoków i niecek. W ich obrębie znajdują się m.in.: Góry Wałbrzyskie, Góry Kamienne, najstarsze góry w Polsce - Góry Sowie oraz Góry Stołowe - jedyne góry płytowe w Polsce, stanowiące unikatowy krajobraz. Ten specyficzny obszar jest związany z naprzemianległym zaleganiem płasko, bądź pod niewielkim kątem warstw skał o różnej odporności, gdzie miejscami widoczne są zwarte labirynty (Błędne Skały, Szczeliniec Wielki i Mały). Od południa do Gór Stołowych przylegają Góry Orlickie, tworzące słabo rozczłonkowany wał górski, ponad którym wyłaniają się kopulaste kulminacje szczytów. Po stronie zachodniej Gór Stołowych znajduje się Pogórze Orlickie, natomiast od południowego wschodu Góry Bystrzyckie opadające ku rozległej Kotlinie Kłodzkiej. To obniżenie śródgórskie ma charakter falisto-równinny, po stronie północno-wschodniej przechodzi w Obniżenie Ścinawki, natomiast od północy zamykają je Góry Bardzkie. Sudety Wschodnie to ostatnia część Sudetów, wchodząca w skład GOF-u. Obszar obejmuje Masyw Śnieżnika i Góry Złote. Są to tereny stosunkowo wysoko położone. Naturalną granicą oddzielającą Sudety Środkowe od Sudetów Wschodnich jest Rów Górnej Nysy. Obszar Sudetów Wschodnich stanowi zwarty masyw, charakteryzujący się spłaszczonymi grzbietami górskimi. Ta część Sudetów zbudowana jest z gnejsów, a obniżenia dolinne i przełęcze z metamorficznych łupków łyszczykowych. Najwyższym wzniesieniem tego obszaru jest Śnieżnik (1425 m n.p.m.). 2.3 SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH Dla ochrony i zachowania dla przyszłych pokoleń najcenniejszych walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych, w województwie dolnośląskim zostały powołane wszystkie formy ochrony przyrody wchodzące w skład krajowego systemu ochrony przyrody, obejmujące zarówno twory przyrody ożywionej jak i nieożywionej, o bardzo zróżnicowanych powierzchniach oraz reżimach ochronnych. Uwarunkowania wynikające z położenia geograficznego sprawiają, że na terenie Górskiego Obszaru Funkcjonalnego pod względem powierzchni występuje aż 35% (ok. 1365 km²) wszystkich terenów objętych ochroną w woj. dolnośląskim a ponadto są to obszary należące do najcenniejszych pod względem przyrodniczym i krajobrazowym. Poniżej wymieniono obiekty wchodzące w skład systemu ochrony przyrody Górskiego Obszaru Funkcjonalnego: Parki narodowe (obydwa parki narodowe występujące w województwie dolnośląskim): − Karkonoski Park Narodowy, obejmujący ochroną szczytowe partie masywu karkonoskiego, w tym piętro regla górnego, kosodrzewiny i siedlisk subalpejskich, − Park Narodowy Gór Stołowych, chroniący walory przyrodnicze związane z piętrem regla dolnego. Rezerwaty przyrody: − 22 spośród 67 występujących w województwie rezerwatów przyrody, w tym, m.in.: Torfowiska Doliny Izery, Torfowisko pod Zieleńcem, Śnieżnik Kłodzki, Jaskinia Niedźwiedzia, Kruczy Kamień i inne.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 13 Parki Krajobrazowe: − 7 z 12 parków krajobrazowych występujących w woj. dolnośląskim, t.j.: Rudawski PK, Ślężański PK - fragment, PK Gór Sowich, PK Sudetów Wałbrzyskich, PK Doliny Bobru, Książański PK, Śnieżnicki PK. Obszary Chronionego Krajobrazu: − 7 z 18 obszarów chronionego krajobrazu ma obszarze województwa, t.j.: OChK Góry Bardzkie i Sowie, OChK Góry Bystrzyckie i Orlickie, OChK Kopuły Chełmca, OChK Masyw Trójgarbu, OChK Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, OChK Zawory, Leśniańsko-Złotnicki OChK). Użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo krajobrazowe, stanowiska dokumentacyjne: − łącznie 15 obiektów na terenie GOF-u. Pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej oraz stanowiska chronionych i rzadkich gatunków roślin, zwierząt i grzybów: − liczba obiektów ulega zmianom. Obszary europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000: − łącznie 48 obiektów sieci Natura 2000 w GOF (ze 101 na obszarze województwa), w tym 4 obiekty chronione na podstawie tzw. dyrektywy ptasiej i 44 obiekty chronione na podstawie tzw. dyrektywy siedliskowej. Obszary objęte porozumieniami i konwencjami o charakterze międzynarodowym: − Karkonoski Park Narodowy oraz położony na terenie Republiki Czeskiej Krkonoski Narodni Park objęte są wspólną ochroną w ramach bilateralnego rezerwatu biosfery MaB (Man and Biosphere), − Do międzynarodowej sieci obszarów wodno-błotnych objętych tzw. Konwencją Ramsarską należą: Torfowiska Doliny Izery oraz subalpejskie Torfowiska w Karkonoszach. Rysunek 5 Obszary chronione na terenie Górskiego Obszaru Funkcjonalnego Źródło: Opracowanie własne IRT W latach 2016-2020 w całym województwie dolnośląskim utworzono 2 użytki ekologiczne (1 w GOF-ie), 1 zespół przyrodniczo-krajobrazowy (w GOF-ie) i 3 stanowiska dokumentacyjne (z tego 2 w GOF-ie), jednak ze względu na niewielką łączną powierzchnię nowych obszarów (łącznie ok. 400 ha) nie odnotowano istotnych statystycznych zmian w udziale obszarów chronionych w powierzchni ogólnej województwa i tym samym Górskiego Obszaru Funkcjonalnego. W przypadku całego kraju odnotowano nawet nieznaczny spadek tej wartości (- 0,2%), co oznacza, że w Polsce w zasadzie nie powołuje się nowych wielkoobszarowych obszarów chronionych (jedynie pojedyncze przypadki w ostatnich kilku latach), a ich powierzchnia ogółem ulega zmniejszeniu, głównie w wyniku korekt granic lub utraty wartości przyrodniczych istniejących obszarów.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 14 2.4 OBSZAR FUNKCJONALNY CENNY PRZYRODNICZO W celu bardziej skutecznej ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu, Samorząd Województwa Dolnośląskiego opracowuje i wdraża dokumenty o charakterze planistycznym i strategicznym, takie jak obecnie obowiązujący Plan zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego (PZPWD), którego zapisy pozwalają na ochronę zarówno obszarów cennych przyrodniczo, jak również łączących je korytarzy ekologicznych oraz będący obecnie w realizacji audyt krajobrazowy, którego ustalenia pozwolą na ochronę najcenniejszych krajobrazów województwa dolnośląskiego. Regionalny system obszarów chronionych województwa dolnośląskiego składa się z obszarów o różnych reżimach ochronnych oraz obszarów łącznikowych i buforowych, które nie są obecnie objęte ochroną prawną. Prawidłowe funkcjonowanie systemu, który powinien stanowić integralną część sytemu krajowego i europejskiego, a także zapewnić ochronę istniejących siedlisk oraz swobodne przemieszczanie gatunków roślin i zwierząt, wymaga wielu działań na różnych poziomach kompetencji i płaszczyznach współpracy – od poziomu krajowego, poprzez regionalny, kończąc na poziomie lokalnym. Do najważniejszych działań w tym zakresie należy zaliczyć przeciwdziałanie fragmentacji systemu przyrodniczego i wzmacnianie powiązań pomiędzy głównymi – węzłowymi obszarami sieci. W PZPWD zostały określone przebiegi głównych i uzupełniających tras migracji dużych ssaków (korytarze lądowe) oraz główne korytarze rzeczne dla migracji ryb. Oprócz obszarów objętych najwyższą ochroną – w tym ochroną ścisłą (parki narodowe i rezerwaty przyrody) zdecydowana większość przestrzeni objętej ochroną prawną – cennej pod względem przyrodniczym, kulturowym i krajobrazowym pozostaje w ciągłym użytkowaniu gospodarczym, a tym samym narażona jest na występowanie konfliktów ekologicznych i naruszenia celów ochronnych. Istotnym elementem dla ochrony ww. najcenniejszych zasobów oraz przeciwdziałania postępującej fragmentacji przestrzeni są korytarze i łączniki ekologiczne, łączące najcenniejsze obszary węzłowe sieci ekologicznej a także obszary niezbędnych świadczeń ekosystemowych w obszarach funkcjonalnych miast (tzw. zielone pierścienie). Elementy te nie są obecnie objęte żadną formą ochrony prawnej. Ich uwzględnienie w dokumentach planistycznych umożliwi połączenie poszczególnych odcinków korytarzy – funkcjonujących na różnych poziomach planowania przestrzennego lub koncepcji przyrodniczych – w spójną całość, spełniającą podstawowe wymagania sieci powiązań ekologicznych. W związku z tym, w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego, ze względu na ponadprzeciętne w skali kraju walory przyrodnicze, kulturowe i krajobrazowe, w celu zintegrowania działań ochronnych i prawidłowego kształtowania przestrzeni województwa – umożliwiając zarówno rozwój gospodarczy jak i zachowanie najcenniejszych zasobów dla przyszłych pokoleń, wyznaczono Obszar funkcjonalny cenny przyrodniczo oraz zdefiniowano ustalenia obowiązujące dla gmin przy sporządzaniu Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, w zakresie zasad jego zagospodarowania. Obszar funkcjonalny cenny przyrodniczo obejmuje następujące obiekty obecnie objęte ochroną ustawową, które chronią siedliska i gatunki, walory krajobrazowe, kulturowe i uzdrowiskowe oraz pozostałe elementy ważne dla funkcjonowania obszaru – nieobjęte dotychczas ochroną prawną: − obszary najwyższej ochrony – w tym obszary ochrony ścisłej (parki narodowe i rezerwaty przyrody), − obszary wysokiej ochrony (parki krajobrazowe, obszary sieci NATURA 2000, strefy A, B, C ochrony uzdrowiskowej, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, stanowiska dokumentacyjne), − obszary uzupełniające (obszary chronionego krajobrazu, otuliny obszarów chronionych i korytarze ekologiczne łączące obszary objęte ochroną prawną). Górski Obszar Funkcjonalny odgrywa bardzo istotną rolę w strukturze połączeń ekologicznych – nie tylko w skali regionalnej, ale także krajowej i międzynarodowej, bowiem w jego granicach znajdują się wyjątkowo cenne obszary chroniące siedliska fauny i flory, związanej z obszarami górskimi oraz korytarze ekologiczne łączące Sudety wraz z ich Pogórzem i Przedgórzem z obszarami nizinnymi województwa a także z krajami ościennymi. Najważniejsze elementy ww. struktury, z uwzględnieniem powiązań z pozostałym obszarem województwa zostały wskazane (Rysunek 6).
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 15 Rysunek 6 Obszar funkcjonalny cenny przyrodniczo Źródło: Opracowanie własne IRT 2.5 ZASOBY GLEBOWE I LEŚNE Analiza zmian użytkowania terenów rolnych W latach 2016 – 2020 powierzchnia użytków rolnych na Dolnym Śląsku zmniejszyła się z 59,6% do 59,4% powierzchni województwa. Jest to wartość zbliżona do średniej powierzchni użytków rolnych dla całego kraju (59,9%). Na przestrzeni pięciu lat powierzchnia użytków rolnych zmniejszyła się prawie we wszystkich województwach, z wyjątkiem lubuskiego i świętokrzyskiego, gdzie odnotowano wzrost o ok. 0,1%. Ze względu na ukształtowanie terenu i słabszą jakość gleb, na terenie Górskiego Obszaru Funkcjonalnego powierzchnia użytków rolnych jest mniejsza niż średnia dla całego województwa, bowiem w 2020 roku wyniosła 51,96%. W podziale na gminy, w 18 z nich średnia powierzchnia użytków rolnych w 2020 r. była wyższa niż średnia dla województwa dolnośląskiego, a w pozostałych 44 gminach odsetek ten był niższy. Najmniejszy udział użytków rolnych w całkowitej powierzchni odnotowano w gminach Szklarska Poręba (8,17%), Karpacz (13,03%) oraz Stronie Śląskie (18,77%), a największy w gminach Ząbkowice Śląskie (84,69%), Dzierżoniów (78,92%) oraz Kamieniec Ząbkowicki (74,27%). Ze względu na łagodniejszą rzeźbę terenu oraz występowanie gruntów wyższej jakości lepiej nadających się pod uprawę roli, gminy, w których udział użytków rolnych jest większy od średniej wojewódzkiej zlokalizowane są w północnej oraz północno-wschodniej części Górskiego Obszaru Funkcjonalnego (Rysunek 7). Porównując zmiany w powierzchni gruntów rolnych w latach 2016 – 2020, w 47 gminach należących do Górskiego Obszaru Funkcjonalnego odnotowano ich spadek, największy w gminie miejskiej Kamienna Góra - o 1,21%, a następnie w Świdnicy (o 0,94%) i Dzierżoniowie (o 0,9%). Główną przyczyną spadku powierzchni gruntów przeznaczonych pod uprawę roli może być coraz większa presja inwestycyjna i przeznaczanie terenów pod zabudowę mieszkaniową, głównie w gminach miejskich oraz w ich otoczeniu.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 16 Rysunek 7 Procentowy udział powierzchni użytków rolnych w 2020 roku Źródło: Opracowanie własne IRT na podstawie danych BDOT10k pozyskanych z www.geoportal.gov.pl Rysunek 8 Procentowa zmiana powierzchni użytków rolnych w latach 2016 - 2020 Źródło: Opracowanie własne IRT na podstawie danych BDOT10k pozyskanych z www.geoportal.gov.pl
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 17 W 15 gminach zanotowano wzrost powierzchni użytków rolnych. Należą do nich m.in. gmina wiejska Dzierżoniów (2,79%), Mirsk (0,49%) oraz Platerówka (0,49%) (Rysunek 8). W całym Górskim Obszarze Funkcjonalnym w latach 2016 – 2020 powierzchnia użytków rolnych zmniejszyła się o 0,02%. Analiza zmian użytkowania terenów leśnych W latach 2016 – 2020 wskaźnik lesistości na Dolnym Śląsku zwiększył się z 29,8% do 29,9%. Odsetek ten jest zbliżony do średniej dla całego kraju, która w 2020 roku wynosiła 29,6%. Największymi kompleksami leśnymi w regionie są Bory Dolnośląskie i Lasy Doliny Baryczy w północnej części województwa oraz Lasy Sudeckie w części południowej, które jednocześnie zawierają się w granicach Górskiego Obszaru Funkcjonalnego. Ze względu na duże zróżnicowanie województwa dolnośląskiego pod względem ukształtowania terenu, warunków klimatycznych oraz glebowych, na terenie regionu występują wszystkie typy siedliskowe lasów. W 2020 r. udział siedlisk nizinnych wynosił 55,8%, wyżynnych 15,5%, a górskich 29,0%. Siedliska nizinne dominują w północnej części województwa, natomiast w pasie Sudetów, na pogórzach i przedgórzach występują siedliska górskie i wyżynne. Ze względu na ukształtowanie terenu, a zarazem trudniejsze warunki do uprawy roli oraz rozwijania sieci osadniczej, na terenie Górskiego Obszaru Funkcjonalnego powierzchnia lasów jest większa niż średnia dla całego województwa, bowiem w 2020 roku wyniosła 36,6%. W podziale na gminy, w 43 z nich średnia powierzchnia lasów w 2020 r. była wyższa niż średnia dla województwa dolnośląskiego, a w pozostałych 19 gminach odsetek ten był niższy. Najmniejszy udział terenów leśnych w całkowitej powierzchni odnotowano w gminach miejskich: Świdnica (0,30%), Dzierżoniów (0,81%) oraz Kłodzko (1,39%), a największy w gminach Szklarska Poręba (79,83%), Stronie Śląskie (75,72%) oraz Karpacz (64,11%) Ze względu na bardziej urozmaiconą rzeźbę terenu oraz występowanie obszarów cennych przyrodniczo, gminy z wyższym wskaźnikiem lesistości zlokalizowane są w południowej części Górskiego Obszaru Funkcjonalnego (Rysunek 9). Rysunek 9 Procentowy udział powierzchni gruntów leśnych w 2020 roku Źródło: Opracowanie własne IRT na podstawie danych GUS
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 18 Porównując zmiany w powierzchni gruntów leśnych w latach 2016 – 2020, w 29 gminach należących do Górskiego Obszaru Funkcjonalnego odnotowano ich spadek, największy w gminie Bogatynia o 2,92%, a następnie w Szczawnie-Zdroju (o 0,95%) i gminie Czarny Bór (o 0,89%). Z kolei w 31 gminach zanotowano wzrost powierzchni lasów. Do gmin, w których przybyło najwięcej terenów leśnych należą: Stoszowice (1,19%), Złoty Stok (1,43%) oraz Wojcieszów (1,97%) (Rysunek 10). W całym Górskim Obszarze Funkcjonalnym, w latach 2016 – 2020 powierzchnia lasów zwiększyła się o 0,03%. Rysunek 10 Procentowa zmiana powierzchni gruntów leśnych w latach 2016 - 2020 Źródło: Opracowanie własne IRT na podstawie danych GUS 2.6 ZASOBY SUROWCÓWMINERALNYCH Rozmieszczenie złóż surowców mineralnych w województwie dolnośląskim jest nierównomierne i zróżnicowane przestrzennie ze względu na pasmowy przebieg głównych jednostek geologiczno-strukturalnych. Teren Górskiego Obszaru Funkcjonalnego (GOF) zawiera się przede wszystkim w granicach Sudetów oraz częściowo Przedgórza Sudeckiego. Występowanie złóż kopalin oraz rozkład przestrzenny ich poszczególnych typów wewnątrz GOF-u także uwarunkowane są złożoną, mozaikową budową geologiczną tego obszaru. W obszarze opracowania udokumentowano wszystkie rodzaje surowców mineralnych według klasyfikacji przedstawionej w Bilansie zasobów złóż kopalin i wód podziemnych w Polsce8. Występują tutaj surowce: energetyczne, chemiczne, metaliczne i skalne, a także wody mineralne i termalne. Struktura i baza zasobowa surowców mineralnych w GOF-ie są odmienne niż dla obszaru całego województwa. Lokalizacje udokumentowanych złóż surowców mineralnych w granicach GOF-u przedstawiono na Rysunek 11 na tle rzeźby terenu i granic makroregionów wg podziału zaproponowanego przez zespół pod kierownictwem Solona9. Dla porównania na Rysunek 12 przedstawiono lokalizację złóż surowców mineralnych w województwie dolnośląskim. 8 Bilansie zasobów złóż kopalin i wód podziemnych w Polsce, Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy (PIG-PIB), 2021 r. 9 Regionalizacja fizycznogeograficzna wg Solon i in. 2018 r.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 19 Według stanu na koniec 2020 roku10 na terenie Górskiego Obszaru Funkcjonalnego udokumentowano 10 złóż surowców energetycznych, 228 złóż surowców skalnych, 8 złóż surowców metalicznych, 3 złoża surowców chemicznych oraz 19 źródeł wód leczniczych lub termalnych. Ich zwięzłą charakterystykę przedstawiono poniżej. Rysunek 11 Rozmieszczenie złóż surowców mineralnych na terenie Górskiego Obszaru Funkcjonalnego Źródło: Opracowanie własne IRT na podst. PIG-PIB Rysunek 12 Rozmieszczenie złóż surowców mineralnych na terenie województwa dolnośląskiego Źródło: Opracowanie własne IRT na podst. PIG-PIB 10 Bilansie zasobów złóż kopalin i wód podziemnych w Polsce, Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy (PIG-PIB), 2021 r.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 20 Surowce energetyczne Zasoby węgla brunatnego udokumentowane są w złożu Turów w Niecce Żytawskiej oraz złoża Sadlno w zachodniej części GOF-u. Zasoby geologiczne przemysłowe eksploatowanego złoża Turów wynosiły na koniec 2020 roku 279 778 tys. ton. W tym samym roku wydobyto 5 067 tys. ton, głównie, na potrzeby pobliskiej elektrowni Turoszów. Stanowiło to 10,7% produkcji krajowej tego surowca. Aktualna koncesja Ministra Klimatu i Środowiska na wydobywanie węgla brunatnego i kopalin towarzyszących ze złoża „Turów” obowiązuje do 2044 roku. Zasoby węgla kamiennego udokumentowane są w dawnym Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym (DZW) w rejonie Wałbrzycha i Nowej Rudy. Eksploatację złóż w DZW zakończono w latach 90-tych ubiegłego wieku ze względu na trudne warunki geologiczno-górnicze i związaną z tym nierentownością wydobycia. Obecnie zasoby geologiczne w 7 złożach szacowane są na 423 980 tys. ton, w tym 321 tys. ton stanowią zasoby przemysłowe. W ostatnich latach podjęto próby podjęcia eksploatacji węgla koksującego w Ścinawce Średniej (złoże Heddi II) oraz w Ludwikowicach Kłodzkich (złoże Wacław Lech). Surowce metaliczne W granicach GOF-u udokumentowano złoża miedzi w niecce północnosudeckiej (1 złoże), niklu w masywie serpentynitowymw rejonie Ząbkowic Śląskich (5), złota w Złotym Stoku (1) oraz cyny w paleozoicznych utworach w rejonie Starej Kamienicy (2). Wymienione złoża nie mają obecnie znaczenia gospodarczego. Eksploatowane złoża miedzi i pierwiastków współwystępujących znajdują się na monoklinie przedsudeckiej poza obszarem opracowania. Surowce chemiczne Złoża barytu na Dolnym Śląsku udokumentowano w formie żył o zmiennej miąższości i stromym upadzie. W granicach GOF-u są to 3 złoża, których eksploatację zakończono pod koniec ubiegłego wieku. Surowce skalne Najliczniej reprezentowana grupa surowców mineralnych udokumentowanych w GOF-ie. Obejmuje 228 złóż: kamieni łamanych i blocznych, piasków i żwirów, surowców skaleniowych, wapieni, dolomitów, magnezytów, kwarcytów, kwarców żyłowych, łupków łyszczykowych, bentonitów, piasków formierskich i szklarskich, surowców kaolinowych oraz surowców ilastych ceramiki budowlanych i torfu. Ich zasoby scharakteryzowano w Aneksie. Na wykresach (Wykres 1) przedstawiono procentowy udział zasobów geologicznych poszczególnych typów litologicznych kamieni łamanych i blocznych, a na Wykres 2 procentowy udział zasobów przemysłowych złóż zagospodarowanych poszczególnych typów litologicznych tych skał. Wykres 3 przedstawia wydobycie w 2020 roku wg typów litologicznych kamieni łamanych i blocznych.
GÓRSKI OBSZAR FUNKCJONALNY - UWARUNKOWANIA STRONA | 21 Wykres 1 Udział poszczególnych typów litologicznych kamieni łamanych i blocznych w zasobach geologicznych w GOF-ie Źródło: Opracowanie własne IRT na podst. PIG-PIB Wykres 2 Udział poszczególnych typów litologicznych kamieni łamanych i blocznych w zasobach przemysłowych złóż zagospodarowanych w GOF-ie Źródło: Opracowanie własne IRT na podst. PIG-PIB
RkJQdWJsaXNoZXIy MjUxOTg3